«Юлсер мыланна эн чевер», — кугешналын ойла тысе калык
Волжский район – Юлсер кундем – Марий Эл Республикын картыштыже кечывалвел-эрвелым Юл эҥерын шола серже гыч тӱҥалеш да йӱдвел-эрвелышкыла тичмашнек Татарстан чек воктене шуйналтеш. Йӱдвелым Морко район дене ушнен. Шола велым гын Звенигово район дене пошкудо лийын. Туштыжо утларакше – чодыран кундем, а еҥ-влак илыман велже — Татарстан Республик пелен. Тыге верланымын ойыртемже тысе калыкланат вес тӱрлырак койыш-шоктышан лияш амалым ыштен. Нимом шылташ, «волжский-влакым» марий-влак коклаште чолгалан, виянлан шотлат. Тыгай койыш-шоктыш татар-влак дене йыгыре илымылан кӧра, нунын деч «кӱсынлалтын» манын палемдат.
Тӱҥ вий – олаште
Волжск ола–районлан вияҥаш полшышо кугу промышленный рӱдӧ илем. Ик эн тошто кугу предприятий тыште – Марий целлюлоз кагаз комбинат. Шке жапыштыже пушеҥгым обрабатыватлыше «Заря» комбинат чапланен, кермыч завод лийын. Волжскышто кугу предприятий-влакым чоҥаш йӧнан – республикысе моло районла дене таҥастарымаште тышке кӱртньыгорно денат логалаш лиеш, эше Юл эҥер вӱд «кумда тӱняшке лекташ» полша. Сандене предприятий-влак вияҥаш тыршат, у завод-влак чоҥалтыт. Кызыт кагаз комбинат деч посна «Ариада», «Гран», «Совиталпродмаш завод», «Волжский электромеханический завод» акционер ушем-влак да молат ӱшанлын пашам ыштат.
- Волжский район 1939 ий 26 августышто ышталтын. Кумдыкшо — 942,7 км². Тудо шым ял шотан илемлан (тышке чылаже 74 ял да села пура) шелалтын, иктыже – ола шотан Приволжский посёлко.
- Районышто 22 тӱжем наре еҥ ила. Тышеч 86 процентше марий-влак улыт, 12,2 % – руш, 0,7 % – татар, 0,3% – чуваш, 0,8% – моло калык.
Мланде паша дене кылдалтын
Волжский районышто кандашлу утла процент калык ялыште ила. Республик кӱкшытыштӧ чот ойыртемалтын, ончылно кайыше кугу ялозанлык предприятийым ойырен каласаш ок лий гынат, ончычсо колхоз, совхоз-влак Российын у йыжыҥышкыже тошкалме жапыште йомын огытыл, таче кече мартеат аралалт кодыныт. «Москва» СХП, «Ӱжара» СХПК, «Эмеково» ООО мландым курал-ӱдымӧ, пакчасаскам куштымо, вольыкым ончымо пашаште сай лектышыш шуын толыт. «Приволжский» чыве фабрикын лӱмжӧ кодшо курым мучаште, 2000-ше ийла тӱҥалтыште Россий мучкат чапланен ыле, Москва да Российын моло кундемлашкыже чыве муным шупшыктеныт. Но икмыняр вашталтышым чытен лекташыже логале. Кызыт уэш йол ӱмбаке шогалаш тырша. Саманлан келшышын, у йогын дене пашам ыштыше семын районышто улшо 11 фермер озанлыкым палемдаш лиеш.
Т.А.Ильина, Волжский район администрацийым вуйлатыше:
«Чодыралан, ер да эҥерлан поян Волжский районыштына чынжымак ойыртемалтше калык ила: паша деч лӱддымӧ, чолга, ончыко ужын моштышо. Тидыже мыланна саман дене тӧр каяш полша. Республикын илышыжым саемдымаште калыкнан надырже изи огыл: кеч промышленностьышто, кеч ялозанлык пашаште, тазалыкым аралыме, туныктымо системыште, тӱвыра аланыште еҥ-влак шке сеҥымашышт дене кундемнам чапландарат. 80 ий жапыште Волжский район поян историй корным эртен, ончыкшымат тыгак лиеш манын ӱшаныме шуэш. Тидлан чыла негыз уло.»
А.А.Макаров, «Волжский муниципальный район» муниципальный образованийым вуйлатыше, районысо депутат-влак погынымашын председательже:
«Юлсер кундемна пӱртӱс моторлык дене мемнам ӧрыктара, куандара. Районын эртыме корныштыжо шуко сай ошкыл лийын, икмыняр тукым алмашталтын. Но еҥ-влак шочмо мландым йӧратымышт, пашам ыштен моштымышт дене эреак ойыртемалтыт. Кушкын толшо тукымланат тидымак тыланыме шуэш: кугурак-влакын сай пашаштым аклен, опытыштым пример шотеш налын, ӱшанле алмаштыш лийын, тек кундемнам умбакыжат чапландарат.»
Таҥасен вияҥына
Виян самырык тукымым куштымаште районысо школ-влак икте-весым ончылтен пашам ыштымыла чучыт. Карай кыдалаш школ этнокультурный направлений дене йоча-влакым шуарен кушта. Тиде тунемме вер да Купсоласе (Эмеково) «Колокольчик» йоча сад, Йоча усталык пӧрт эше инновационный площадке семын пашам виктарен колтеныт. Корамас кундемыште, Чоткар тукым улына манын, туныктышо-влак йоча-влакым марий шӱлышеш куштат. Чыла гаяк тунемме вер шке семын ойыртемалт толеш.
Спортыштат школ-влак коклаште ӱчашымаш кая. Йоча-влак тӱрлӧ видыште республик, Россий кӱкшытыштӧ сеҥымашышт дене куандарат. Кызыт Пӧтъял школ гыч кандаш йоча Анапыште улыт, нуно Россий кӱкшытан президент состязанийыште Марий Элын чапшым аралат. Шарача гыч тунемше-влак республикын лӱмжӧ дене тиде кечылаште «Зарница Поволжья» таҥасымашын финалыштыже шке вийыштым тергат. Приволжский посёлкысо волейбол команде – Юл кундем федеральный округышто эн виян-влак коклаште.
Волжский районышто чылаже 8 кыдалаш да 2 тӱҥ школ, 8 йочасад да ешартыш шинчымашым пуышо кум организаций пашам ыштат. 2432 тунемше школыш, 1290 икшыве йочасадыш коштыт. Демографий сӱрет шӱлыканрак: тений икымше пелийыште 99 йоча шочын, 140 еҥ колен. Но илыш саемже, кушкын толшо тукым шукемже манын ошкыл ышталтеш. Ӱмаште Купсолаште у школым почыныт. Лишыл жапыште Приволжский посёлкышто тазалыкым аралыме да физкультур комплексым чоҥен шуктышаш улыт. Тыгеже районышто 113 спорт сооружений уло. Яллаште улшо 7 хоккей коробко гыч утларакше пытартыш ийлаште ыштыме.
Тӱвыра аланыште «Шайра», «Чоткар тукым», «Шырча», «Ладушки» да моло ансамбль-влак районын чапшым кӱшнӧ кучат. 17 тӱвыра пӧрт кокла гыч Пӧтъял клуб тений Марий Элыште эн сай культур учреждений семын ойыртемалтын.
Пӱртӱс вийым шижын
Республикысе семынак Волжский районыштат туризм паша ворандаралтеш. Юлсер кундемын пӱртӱс поянлыкше тидланак пӱралтын манаш гына кодеш. Утларакше еҥ-влак юзо шÿлышан Мÿшылерым (Морской глаз) ужаш вашкат. Элнет эҥер район мучко йогал эрта. Кумдан чапланыше Яльчик ер йыр калык шокшо кеҥеж кечым эртараш йӧрата, тыште шуко каныме базе уло. Чодыра лоҥгаште йыргыктен лекше эмлыше виян Ужар памаш (Зеленый ключ) кундемыште «Ваштар курык» санаторий чоҥалтын, Кичиер воктен тыгаяк лӱман эмлалтме да каныме вер уло.
Айдеме тукымлан чыла тиде сӧраллыкым арален мошташ, а тыште илыше калыклан Волжский районым вияҥдымаште тыршыше-влакын надырыштым шотыш налын, кундемым утларак тӱзаташ да илышым эшеат сайым гына ышташ тыршыман.
Эдуард ИМАНАЕВ.
Авторын да Ю.Мастрышкинан фотожо.