2019 ийыште Морко район Унчо селаште ятыр мероприятийым эртарыме нерген возенна ыле. 10 мартыште ты селаште, финн-угор тӱвыран рӱдӧ верыштыже, кокымшо кугу марий пайрем — Ӱярня — лие.
Шорыкйол пайремлан йӱштӧ игече шоген гын, Ӱярнялан кечан лийын. Вет кугезына-влакат ойленыт: «Ӱярня пайрем жапыште йӱштӧ мунчалта». Ты пагытыште пӱртӱс шошо велышке тайна.
Шошым вашлийме пайремыш республикынан тӱрлӧ верже гыч 600 наре еҥ миен. Шукышт Унчо селам икымше гана ужыныт да тыгай йӧным пуымылан йывыртеныт, тауштеныт.
Мӱндыр уна-влак коклаште Сыктывкар гыч «Войвывса лэбач» («Йӱдвел кайык») ансамбль лийын.
Тудын участницыже-влак Коми Республикысе культур колледжыште тунемыт. Нуно марий йӱла дене палыме лийыныт, марий кочкышым, мелнам тамлен онченыт. Коллективым вуйлатыше Елена Матвееван мутшо почеш, ӱдыр-влаклан палыш путырак келшен. Каласыман: коми-влакын Ӱярня пайремышт Сысольский район Визинга селаште гына аралалт кодын. Тыгодым имне дене кудалыштыт, курык гыч мунчалтат да, писынрак шошо толжо манын, ийым шулыктымо йӱлам шуктат. Коми самырык ӱдыр-влак Марий кундемыш икымше гана толыныт да угыч ӱжса манын ойленыт.
Эн ончыч пайремыш погынышо-влаклан Унчо тӱвыра пӧртыштӧ «Киндым авызлымаш» йӱла ончыкталтын.
Тӱҥ карт Александр Таныгин дене пырля тӱрлӧ район гыч юмынйӱла ушемын районласе общинылажын онаеҥже-влак сценыш лектын шогалыныт. Александр Иванович кумалтыш мутым ойлен, вара онаеҥ-влак кидыш мелна кышылым, моло марий кочкышым авызленыт, сцене гыч волен, погынышо калыклан тамлен ончаш темленыт. Кочкышым Унчо селасе ӱдырамаш-влак кӱэштыныт, сандене варажым нунак уна-влакым сийленыт.
Ӱярня пайремым Марий тӱвыра рӱдерын пашаеҥже-влак эртареныт да тӱрлӧ номер дене келыштареныт, мелнам лугымым, коҥгаште кӱэштмым ончыктышо куштымашым ончыктеныт, торжественный ужашымат, «Марий касымат» вӱденыт, сценышке тӱрлӧ коллектив-влакым оҥайын ӱжыныт.
Ты гана пайремым сӧрастараш Советский районысо Ӱшнур школ коллективын, Шернур район Койсола, Марий Турек район Сысоево, Параньга район Матародо тӱвыра пӧрт-влакын ансамбльышт толыныт ыле. Тыгак Унчо, Шлань, Шап Унчо вате-влак ӧрдыжеш кодын огытыл, сценыш лектын муреныт, калыкым веселитленыт.
Ончычсо семынак пайремлан ямым мужыр имне пуртен.
Шем мыжеран, волгыдо тӱсан шовычым пидын толшо вате-влак, йоча ден уна-шамыч дене пырля кычкыме имне терыш шинчын, ял мучко кудал эртеныт.
Куанен модмо, юарлыме, воштылмо, кычкырлыме да моло весела, йӱк-йӱанат курык гыч торашке шергылтын.
Варажым еҥ-влак ты тер да издер денат, ӱярнявараш мужыр дене шогалын курык гыч воленыт, ватрушко денат мунчалтеныт. Икманаш, кӧ мо дене шотым муын. Ты йӱлам марий калык капкыллан куштылгылыкым пуа манын ӱшан дене шукта.
А йоча площадкыштыже могай весела ыле!
Тӱҥалтыште йоча-влак кок командылан пайлалтын модыныт, лумчумыркам кышкылтыныт, йыдалым поген налын модыныт, йыр шогалын муреныт. Варажым изижге-кугужге весела таҥасымашке ушненыт, салмавондыш мелнам пыштен, вӱдвараш мешакым сакалтен ӱчашеныт, кандырам шупшыныт… Уремыште мо ышталтмым кугу капан лийын ончалашат йӧн ыле – кок кужу варашке йоллан пу пашкарым келыштарыме, тушан тошкалын, кӱзен шогалат да торашке ужат!
Варажым Марий кас да мелна конкурс эртаралтыч.
Тушто коллектив-влак шке мастарлыкыштым ончыктеныт. Тӱрлӧ районын марий семже почеш капкылым лывыртымаш путырак сылнын лектын. Погынышо еҥ-влак шыве-шыве мутланен, южгунамже муралтен колтен, икте-весе ӱмбак ончалын, тавалтен колтеныт.
А вара мелна конкурсым иктешленыт. Озавате-шамыч команмелнам, шемшыдаҥ, шӱльӧ, тыглай да моло тӱрлӧ коҥга мелнам кӱэшташ мастар улыт. Марий вате-влакын мӧҥгышт гыч кӱэшт кондымо пушланыше, вужгата мелнаштым ятыр еҥ тамлен ончен кертын.
Эн тутло мелналан Звенигово район Ташнур тӱвыра пӧрт пеленысе ансамбльыш коштшо ӱдырамаш-влакын кӱэштме сийыштым шотлышт. Кокымшо верыште Морко район Унчо этнокультурный комплексыште тыршыше пашаеҥ-влак лийыч, а кумшо вер — Унчысо «Порсын кумыл» тӱрлымӧ студийын. «Мамык мелна» номинаций дене пӧлекым Морко район Шлань гыч Л.Григорьевалан кучыктышт, «Марий йӱлам аралымылан» номинацийыште – С.Хмелёвалан (Унчо). «Эн мӱндыр вер гыч кондымо мелна» номинаций дене Марий Турек район Сысоево гыч В.Малковам саламлышт, «Кызытсе жаплан келыштаралтше мелна» номинаций дене – Унчо ял шотан илемын ватыже-влакым. Спецпризат Унчо кундемысе «Ӱжара» ансамбльлан логале.
Кастене Унчо тӱвыра пӧртыштӧ дискотеке лийын. А тыште илыше-влак мураш-кушташат йӧратат, пайремымат эртарен моштат, пашамат ыштат. Кечывалым марий муро почешат чылан гаяк тавалтеныт.
Икманаш, пайрем еҥ-влак чоныш куан шӱлышым пуртен. Ӱярня — йор-йор, мелна — чыж-чыж, у шурно сай лектышан, илышна пиалан лийже!
Эльвира Монахова (Йошкар-Ола гыч пайремым ончаш мийыше):
— Курык гыч мунчалтен волымек, изи годсо жапем шарналтышым да шӱм-чонемат йывыртыш. Кужэҥер район Лаждӱр кундемыште кочамын имньымп ончен. Терже куштылгырак лийын, сандене ме, йоча-влак, шке шӱкен кертынна, тушко олымым пыштенна да шошо вӱдшор кайымеш мунчалтенна. Лаждӱр корным нӧлтымӧ деч вара саде корем гыч ынде от мунчалте. Олма почиҥга воктене курык лийын. Ме шуко жапнам тушто эртаренна.