Кеч-могай подростко, очыни, ик классыште пырля тунемме ӱдыр але рвезе дене иктаж-могай конфликтыш шуын. Тыгай ситуаций школлаште чӱчкыдын вашлиялтеш. Икте-весым умылен, тудым жапыштыже рашемдаш гын, сай лиеш. Уке гын тудо буллинг марте шуын кертеш.
Тыгай годым йоча ӱмбак ик але икмыняр икшыве кержалтеш. Тудым тӱрлын мыскылат, игылтыт, воштылыт, шыгыремдат. Нуно лӱмын тыге ыштат. Ты проблеме подростко-влак коклаште молан вияҥеш? Могай тудо лиеш да кузе аралалтаман? Нине да моло йодыш шотышто МарГУ-со социальный да психологический полышым пуышо рӱдерын психологшо Ольга Николаевна Макарова дене мутланена.
– Ольга Николаевна, таче подростко-влак коклаште шыгыремдымаш, мыскылтмаш чот шарлен мо?
– Утларакшым студент-влак дене пашам ыштем. Нуно ушым шындыше, илышым умылышо улыт. Сандене коклаштышт келшымаш озалана. Но подростко-влак коклаште кызыт буллинглан, чынжымак, кугу тӱткышым ойырыман. Вет тудын эше вес йыжыҥже – кибербуллинг – моткоч чот шарлен.
– Нуно икте-весышт деч мо дене ойыртемалтыт?
– Киббербуллинг годым игылтмаш, мыскылмаш, шыгыремдымаш интернетыште шукталтеш. Сандене кӧ тудым ыштымым палаш йӧсӧ. Ты осал сомылым шуктышо еҥ кеч-могай жапыште тидым ыштен кертеш. Игылтше икшыве мала, кочкеш але тунемеш, а тудын нерген тӱрлӧ кӱлеш-оккӱлым тыгодым шаркалат. Буллинг чын илышыште ончыкталтеш. Шукыж годым – школышто, кугурак класслаште тунемше-влак коклаште вашлиялтеш.
– Тӱҥ шотышто тудо могай амаллан кӧра вияҥеш?
– Утларакшым ача-аван, туныктышын йоча-влак дене кузе мутланымыштым шотыш налын, подростко торжан шкенжым ончыкташ кумылаҥеш. Кугыеҥ-влаклан икшыве-шамыч дене торжан мутланаш лиеш гын, мыланем молан огеш лий манын шонаш тӱҥалеш. Тыгак ешыште ача-ава коклаште кычкырлен мутланыме годым йоча ты койышым налеш. Школышто туныктышо ик йоча ӱмбаке йӱкым кугемдаш тоштеш, а весе деке уке гын. Йочан сай огыл компанийыш логалмыжат тидлан амалым луктын кертыт.
– Мыняр жап тыгай койыш шуйна?
– Подростко-влак коклаште ӱчашымаш, вурседылмаш ик гана лийыныт да эртеныт гын, тидым буллинглан огыт шотло. Тудо тылзе але утларак жап шуйна. Тыште ача-аван, специалист-влакын жапыштыже проблемым шекланен шуктымышт деч шуко шога. Мыскылымаш, шыгыремдымаш тыгак йочасадыш коштмо гыч тӱҥалын университетыш тунемаш пурымешке шуйнен кертеш. Тыштыже икшывын могай тӱшкаште лиймыжым, могай еҥ-влак тудын йырже улмым шотыш налман.
– Икшывым орландарымым кузе пален налаш лиеш?
– Йочан капкылыштыже, кидыштыже але йолыштыжо какаргыме, пӱчкылтмӧ пале-влак чӱчкыдын палдырнат, школыш ынеж кай, йолташ-влак дене ынеж вашлий. Арверже-влакым пудыртымо, книгам, вургемым кушкедме. Койыш-шоктышыжо вашталтын, икте, весе корштымылан амал деч посна вуйым шиеш. Уданрак тунемаш тÿҥалын, илыме верже але тӱжвал сынже шканже огыт келше…
– Тыгай йочалан кузе полшыман?
– Ты ситуаций нерген туныктышылан ойлыман. Тудо да моло специалист-влак дене пырля социально-психологический полышым кузе пуаш лийме шотышто планым ямдылыман. Шке икшывыдан лӱдыкшыдымылыкшӧ шотышто праважым пеҥгыдемдаш манын, школысо администраций, туныктышо дене сай кылым ыштыман. Ача-ава-влаклан шке эмоцийыштым контролироватлыман, полшышо еҥ-влаклан тауштен моштыман. А икшыве-влаклан кугыеҥ-шамыч деч полышым йодаш ӧрман огыл. Кеч-могай азап гыч лекташ йӧным пырля муаш каньылырак.
– Мыскылаш, игылташ кумылан подросткым могай койыш-шоктыш палдара?
– Тиде але тудо икшыве осал пашам шуктен кертеш манын ойлаш огеш лий. Кызытсе йоча-влакын правашт шуко уло. Нуно тидын кӱшешак шкеныштын кӧ улмыштым ончыкташ тыршат. Тыгай икшыве шкенжым торжан куча, чӱчкыдын кредалеш да ӱчаша. Туныктышо койыш-шоктышыж шотышто замечанийым эре ышта, тудын нерген иктаж-мом ойлат гын, весе ӱмбаке титакшым кусараш толаша. Тыгак тудым иктаж-могай палыдыме арверже але окса улмо палдарен кертеш, кудыштым ача-ава пуэн огытыл. Тудо шкенжын репутацийже верч чот азаплана. Моло-влак коклаште лӱмнержым ӱлыкӧ волтен колтымо верч тургыжлана.
– Тидын нерген кугыеҥ-влаклан ойлыман?
– Туныктышо-влаклан тидын шотышто мутланымашым эртарыманак. Тыгак нунылан подростко-влак дене ӱшанле кылым кучыман. Мом ышташ лиеш але уке шотышто радамлыман. Ача-ава-шамычлан йочан школысо илышыже кузе эртыме шотышто ыҥылен шогыман, класс вуйлатыше, туныктышо-влак дене кылым кучыман.
– Ача-ава-влаклан могайрак тыланымашда лиеш?
– Йоча иктаж-могай ситуацийыш логалын гын, тудым вурсыман огыл. Шкем кучыман, икшывылан кугыеҥ семын проблемым решатлаш полшыман. Ончыч умылыман, молан тыгай томаша тудын шочшыжо дене лийын кертын. Буллинг годым ик икшыве агрессийым тӱҥалше, весе ты «купыш» логалше. Шукыж годым икымше тӱшкаш пурышо икшывын ача-авашт мыйын йочам тыге ыштен огеш керт маныт. Садлан осалым шуктышо да тушко логалше йоча-влакын ача-аваштлан мутланыман. Кӱлеш годым школысо администраций але специалист-влак деч полышым йодман.