Ылыжаш тӱҥалше изи тулсескем мардеж пуалме дене утларак ылыж кертеш, але, мӧҥгешла, йӧршешлан йӧра.
Кужэҥер район Йӱледӱр кундемын сескемжым – «Искра» ялозанлыкым – кунамже лыжган пуалше, кунамже тӱтаныш савырныше пагыт-мардеж йӧртен сеҥен огыл. Чыла нелылыкым сеҥен, тиде колхоз, кугу тулотыш савырнен, ӱшан дене волгалтеш.
1959 ийыште ыштыме озанлыкым Николай Александрович Поликарпов ынде ятыр жап моштен вуйлата.
1979 ийыште Марий кугыжаныш университетым зоотехниклан тунемын пытарымеке, Н.А.Поликарпов У Торъял районысо «Прогресс» колхозыш пашам ышташ каен. Тудо ийынак октябрьыште салтак радамыш наҥгаеныт. Армий деч вара «Искра» колхозыш толын, тӱҥ зоотехниклан кок ият пеле тыршен, сӧсна комплексым куд ият пеле вуйлатен. 1990 ий годсек колхоз председательлан ышта.
– Николай Александрович, озанлыкым вуйлаташ тӱҥалме пагытда лач перестройко жаплан логалын. «Искралан» илен лекташыже тунам мо полшен?
– Тудо жапыште председательлан Игорь Константинович … ыштен. Тудо мый декем толын да «Вуйлатышылан шогал, мый садак виктарен ом керт. Уке гын озанлык пыта, пеш жал лиеш», – мане. Тунам мый 34 ияш лийынам. «Пашам ыштем гын, кузе-гынат озанлыкым арален кодем манын товатлышым шкаланем да мутем кученам.
1990-ше ийлаште ме утларакшым колхозым арален кодымо нерген шоненна. Кызыт ончылнына вес задаче: пашадар сай лийже, налог дене нелылык ынже лий.
– Тугеже, неле пагытым илен лекмеке, колхозда йол ӱмбаке пеҥгыдын шогалын, манаш лиеш?
– Кызыт ме вольыкым ончымаштат, мланде пашаштат производствым вияҥдена, техникым уэмдена. 2019 ий 15 сентябрьыште у комплексым чоҥаш тӱҥалме. Ик блокым ӱмаште 10 июньышто колтышна, весым – 24 декабрьыште. Лишыл кечылаште кумшо блокым почына. Тылеч посна презым ончымо вӱтам чоҥымо. Тидлан 40 млн теҥгем пытаренна. Ынде йырым-йырысе кумдыкым тӱзаташ, печым печаш гына кодын.
– Кугыжаныш деч полышым налыда?
– Полыш уке манын каласаш огеш лий. Тений поснак шижалтеш. Кугыжаныш мыланна яра кийыше мландым курал-ӱдаш йӧным пуэн. Шкенан районыштына гына мыняр пасум куралме! Кужэҥерысе СПТУ-н 360 гектар мландыж денат йодышым рашемденна. Тений тудым оборотыш колтена.
Кызыт у направленийыш куснена, шукияш шудо нӧшмым куштена. (семеноводство по травам). Тиде пайдале, йодмашан направлений, сандене мланде кумдыкым шукияш нӧшмылыклан умбакыжат кугемдена.
Южо пасушко шошым ондак пураш огеш лий, тыге мланде пашам тӱҥалме жап шӱкалалтеш. Тушко ме шукияш шудым, рапсым ӱдена. Тидат сай оксам конда.
– Мыняр вуй вольыкда уло?
– Чылаже 1400 вуй уло, тышеч – 365 ушкал. Тений идалык мучаш марте ушкалым 400 вуй марте шукемдаш шонена, а 2022 ийыште – 500 вуйыш шуына, шонем. Тений 103 племенной ушкалым налынна.
– Озанлыкыште ыштен налме продукцийым кушко ужаледа?
– Шӧрым Татарстаныш наҥгаят. Республикыштына шӧрым перерабатыватлыме предприятий-влак оксам ончылгоч огыт пу. А пошкудо регионышко тургым жапыште йыҥгыртен, оксам йодат гын, вигак колтат. Теле гоч тиде оксалан шӧрым тушко колтена.
Пырчым Киров, Нижегородский областьлаш, Татарстаныш, шкенан «Акашево» чыве фабрикыш ужалена. Эн ондак договорым ыштена, вара, налше-влакын оксам тӱлымекышт, оптен колтена. Шыл денат тыгак.
– Озанлыкыштыда мыняр пашаеҥ уло? Самырык-влак толыт? Нунылан илаш верым пуэда?
– «Искраште» – 80 пашаеҥ. Мыйын пашаш толмем годым 450 еҥ ыле. Самырык-влак икте-кокыт гына толыт.
Ял шотан кумдыкышто самырык-влаклан илыме верым пуымо шотышто Россий ялозанлык министерствын программыже уло, но тудлан келыштаралташ йӧсырак.
Кок колхоз пӧртым ачалаш, эше иктаж кокытым, кызытсе илышлан келшышым, чаплым, чоҥаш шонымашна уло. Но туштат чарак шуко. Закон почеш ик еҥлан илаш 18 квадратный метр кумдык кӱлеш. Но ик еҥ гына толеш гын, пӧртлан кучылтмо оксам кугыжаныш кузе пӧртылта? Сайын, сӧралын кутырат гынат, ышташ тӱҥалмеке, нелылык эре лектеш.
– Пашаеҥда-влак пашадарым кокла шот дене мыняр налыт?
– Ӱмаште кокла кугыт дене ончаш гын, 20 тӱжем лийын. Кӧ пашам тыршен ышта, тудын ятырлан шукырак. Тургым жапыште кугу трактор дене ыштыше-влак 80-130 тӱжем теҥге марте налыт.
Марий Элысе ялозанлыкын ондакысе министрже Александр Яковлевич Егошинын мутшым чӱчкыдын шарналтем. Тудо ойла ыле: «100 процент калык гыч 20 % – пашаште эре ончылно улшо, 40% шкенжым шке пукша да йӧра, а 40 % – «чистый балласт». Чаманен каласем, тиде тыгак. Мыйын шонымаште, еҥ-влаклан пашам виеш ыштыктыман, тек нунат шке кочшаш киндыштлан пӱжвӱдым йоктарат. А мемнан тыгай еҥ-влаклан пашам ыштыктыме олмеш полышым пуаш кӱлмӧ нерген эре кутырат.
– Николай Александрович, «Искра» колхоз деч посна Те эше «Куженерский» ООО-м вуйлатеда…
– Тиде совхозым 2011 ийыште нальым. Тунам озанлыкын пашадар шотыштат, налог, кредит шотыштат парымже пеш кугу ыле. 17 мартыштак вольыкым пукшаш кормашт йӧршеш кодын огыл. Тунам мыняржым «Искра» гыч конденна, мыняржым вес верла гыч шупшыктенна. 2010 ийыште кукшо кеҥеж ыле, тунам пырчым улыжат 237 тонным погеныт, а 2011 ийыште ме 2,5 тӱжем тонным налынна. Тунамсе вуйлатыше-влак озанлыкым пуйто лӱмынак пытараш шоненыт. Совхоз мыланна яра логалын манын ом керт, 12 млн теҥгем тӱленна.
– Тендан кидыштыда – кок озанлык. Кузе шонеда, пашам чын виктарен колташ манын, вуйлатышылан могай лийман?
– Вуйлатышылан шочаш кӱлеш. Лийман пеҥгыде, пашам палыше да йӧратыше. Еҥ-шамыч деч куштыжо чот йодман, а куштыжо умылен моштыман. Икманаш, нунын илышышт дене илыман, проблемыштым палыман.
1990 ийлаште чылан колхоз пыта манын шоненыт. «Пеш кӱлеш тыйын колхозет» маншат ыльыч. Мый эре ойленам: «Нигунам тыге ида кутыро. Илыш туге савырал шында. Ни ачада, ни авада уке, кушко, кӧ деке эҥертеда?» Тылзе, пел ий эрта, ончем: приёмныйышто тошкыштеш. Вара мый тудлан иктаж 20 минут нотацийым лудам.
– Илышдам тичмашнек ялозанлыклан пуэнда…
– Тиде – мыйын илышем. Ынде вес семын иленжат ом мошто. Эрдене визыт деч ончыч кынелат, тӱрлым шонкален коштат. Южгунам эрдене нылытлан але кастене иктаж лу шагатлан озанлыкым ончен савырнет, пашаеҥ-влакын могай кумыл дене пашам ыштымыштым эскерет.
Ялозанлыкым вуйлатыше-влак тиде паша деч пеш йӧсын кораҥыт. Вара шуко жап лыпланен огыт керт, озанлык шалана гын, моткоч ойгырат, илыш дене жап деч ончыч чеверласат.
– Тендан деке окса полышым йодын толшо-влак улыт?
– Улыт, ме эре полшаш тыршена. Йӱледӱр кундемыштына «Искра» футбол командылан иктаж таҥасымашыш каяш кӱлеш гын, ме полшена. Тыштат спортивный мероприятий-влакым эртараш йӧным муына. Кызыт столовыйым ачалена, кафе сынаным ыштена. Кундемыштына, Юмылан тау, сӱанымат ыштат, юбилей але вес пайремымат палемдат. Столовый ончылно брусчатке дене сай площадкым ыштен шындена. Еҥ-влак гармонь сем почеш мурен-тавалтен колтышт.
– Николай Александрович, тау вашлийын мутланаш жапым ойырымыланда. Пашаштыда сай лектышым тыланена, ялозанлыкда-влак чапле продукцийышт дене Кужэҥер кундемым тек эре тыгак чапландарат!
