Сузо, луй, шордо…

Интернет гыч налме фото.

Марий кундемна гӱжлен шогышо чодыраже, йоген эртыше ший эҥерже да тӱрлӧ янлыкше дене поян. Кундемыштына могай янлык-влак улыт? Пытартыш жапыште нуно шукемыныт але шагалемыныт? Йомаш тӱҥалше могай янлыкым Йошкар книгашке пуртымо? Нине да моло йодыш-влакым Марий Эл Республикын пӱртӱс поянлык, экологий да йырвелым аралыме шотышто министрын алмаштышыже Максим Сергеевич Козлов дене рашемдышна.

ДТП-лан кӧра…

Марий кундемыштына тӱрлӧ янлык ила. Нунын коклаште шордо, ирсӧсна, маска, пире, рывыж, мераҥ, йос (горностай), ур да молат улыт. Тыгодым йомын толшо янлык-влакат вашлиялтыт. Нуным арален кодаш манын, Йошкар книгашке пуртымо. Тушто 20 тӱрлӧ шӧргочшым, 71 тӱрлӧ кайыкым, 11 тӱрлӧ колым, 84 тӱрлӧ копшаҥгым палемдыме. Нунын коклаште – сибирский косуля, хорь, арлан але комаголя, суслик, урымдо (бурундук), вӱдкома (выдра), колонок, шашке, соня, бурозубка да молат.

Янлыкын чотшо кажне ийын вашталтеш. Икте ешаралтеш гын, весе – шагалемеш. Нунын мыняр улмыштым кажне ийын тӱрлӧ йӧным кучылтын шотлат. Кундемыштына ынде икмыняр ий, маршрутыш лектын, телымсе учёт пашам шуктат. Тӱҥ шотышто телымсе янлыкын кышаже-влакым шымлен, мыняр улмыштым рашемдат. Тыгай кӱлешан пашам Марий Эл Республикын пӱртӱс поянлык, экологий да йырвелым аралыме шотышто министерстве виктара.

Кодшо ийыште республикыште 7068 шордым, 11786 ошмераҥым, 2070 пурсакмераҥым, 1671 чодырасе луйым, 2192 рывыжым, 81 шурмаҥшым, 13047 урым, 27 пирым, 117 йосым, 63 чодырасе хорьым шотлымо.

– Марий Элыште шордо, маска ден ирсӧсна ик эн тӱҥ янлык-влак радамыш пурат. Кундемыштына тамган пӱчым утларак шараш шонена. Тудым шкенан сонарлыме ик озанлыкыште ашнат. Вес ийын нуным Волжский районысо ир пӱртӱсыш колташ палемдыме. Йошкар книгашке пурталтше сибирский косулям тыгак шукемдаш шонена.

Такшым ме идалык мучко янлыкым шотлена, манаш лиеш. Совет жапыште янлык-влакым авиаучёт почеш пален налме гын, кызыт телымсе маршрут учётыш лектына. Тудо 1 январь гыч 16 март марте шуйна. Учётым сонарзе, сонарлыме озанлыкыште, шкенан министерствыште тыршыше специалист-влак эртарат. Тӱҥ шотышто кышаштым шотлат. Шуко видан янлыкын данныйжым Москошко госохотконтрольыш колтена.

Кызыт сонарлыме тӱҥ янлык, кайык-влак шукемын толыт. Шордо, маска, сузо-влак ешаралтыныт. Пире-влак шагалемыныт. Нуным вашке Йошкар книгашке пурташ лиеш, очыни. Правам аралыше организаций-влак ты янлыкым пӱтынек пытараш огыт кӱштӧ. Вет биоэкологический системе, баланс садак лийшаш. Кундемнан чыла районыштыжо шурмаҥше уло. Нуно пире дене иктӧр шогат. Шурмаҥше – пеш тӱткӧ янлык, шагал годым тудым чодыраште вашлияш лиеш, – мане М.С.Козлов.

Ир пӱртӱсыштӧ илыше янлык-влакым аралаш, пукшаш манын, Республикыште 1000 еҥ тырша.

Пытартыш жапыште закондымын сонарлыме дене огыл, ДТП азаплан кӧра шуко янлык колен. Тыгай годым тӱкен кайыше водитель изи огыл штрафым тӱлышаш. Тӱкымӧ янлыкын видшым, ийготшым, узо але ава улмыжым шотыш налын, штрафым палемдат.

Мутлан, шордым тӱкымылан 80 тӱжем теҥгем, тӱж ава шордым лӱйымылан 400 тӱжем теҥгем луктын пыштыман. А Йошкар книгаш пурышо янлыкым лӱйкалат гын, штрафым веле огыл тӱлыктат, тыгак уголовно мут кучаш шогалтат.

 Сонарлыме тургым шошым, шыжым да телым лиеш. Шошым апрель мучаш гыч май тӱҥалтыш марте лу кече шуйна, шыжымсе ден телымсе тургым-влак – август мучаш гыч У ий але февраль мучаш марте.

Пире шагалемеш, ур ешаралтеш

И.Мефодьевын фотожо.

Марий Элыште «Кугу Какшан» заповедник пӱртӱс поянлыкым аралымаште кугун тырша. Тудо Килемар ден Медведево районлаште верланен.

Ты заповедникыште ойыртемалтше, чӱчкыдын, тыгак шуэн вашлиялтше янлык-влак улыт. Тушто тыршыше специалист-влак нуным эскерат, шымлат, мыняр улмыштым шотлат. Пытартыш жапыште тушто могайрак сӱрет?  Янлык ешаралтеш але шагалемеш? Тидын шотышто заповедникын специалистше Геннадий Богданов дене мутланышым.

– Тидын шотышто кажне ийын учётым ыштена. Кажне янлыкым шотлымо шке методикше уло. Телымсе маршрут годым чылаштым рашемдаш огеш лий. Мутлан,  ты жапыште маска, барсук, енотовидный пий-влак малат. Нуным вес жапыште эскерена. Телым тӱҥ шотышто шордын, пирын, мераҥын, рывыжын, урын да кайыквусын мыняр улмыштым рашемдена.

Мутлан, маскам кеҥежым ошмаште кодымо кышаж почеш шотлена. Кажныжын ончылйол копа лопкытшо тӱрлӧ лиеш. Тудым ончен, ава але иге улмыжым пален налаш лиеш. Бобр-влакым авызлыме пушеҥгыште кодымо пӱй лопкыт дене шотлена.

Заповедникыште ончыч пире-влак лийыныт гын, кызыт йомыныт. Вес вер гыч гына толыт. Кызыт чодыраште ош мераҥ-влакат шагалрак улыт. Ятырын лийыт гын, нуно кугу стрессыш логалыт, икте-весым ужыт гын, моткоч лӱдыт. Рывыж-влак ончыч йӧршеш лийын огытыл, кызыт изиш койыт. Тений чодыраште пӱгыльмӧ шуко шочын. Сандене шуко урым ужына. Луй ятыр гын, хорёк (пушара, роклуй) шагал. Йоск изиш уло.

Сонарлыме жапыште заповедникыш пеш шуко шордо кудал пура. Тыште нуно сонарзе-влак деч шылын илат. Тургым эртымеке, У ий деч вара, нуно чодыралаш эркын-эркын лекташ тӱҥалыт. Вет тыште шордо-влаклан кочкаш пешыже уке. Нунылан чодырам руыман вер кӱлеш. Тушто самырык пӱнчым, куэм, шопкем кочкыт.

Эҥгекым кондышо янлык-влакат улыт. Кызыт енотовидный пий чот шарлен. Жапыштыже нунын коваштышт гыч упшым ургеныт, шагал огыл лӱйкаленыт. Кызыт нуно чодырасе шуко кайыквусым (сузым, музым, кӱдырым) пытарат, муным кочкыт. Нуным таче пешыже огыт лӱйкале, сандене шуко шарленыт. Умдыр-влак (бобр) Какшан эҥер воктене шогышо ятыр тумым локтылыт. Пушеҥгым йӧрыктыде нултат. Тидлан кӧра шуко пушеҥге кошка,– ойла Г.Богданов.

Тушто Йошкар книгаш пурышо янлык-влакат вашлиялтыт. Ныл ий ончыч «Кугу Какшан» заповедникыште шӧргочшо вид тӱшкаш пурышо, вӱдйымалне илыше вӱдумдырым (выхухоль) мумо. Тудо вӱдысӧ янлыклан шотлалтеш. Вӱдыштӧ тӱрлӧ копшаҥгым, улиткым кочкеш. Российысе Йошкар книгашке пурталтше ты янлыкым ынде Марий Элыште улмыжымат палемден кодымо. Заповедникыште тыгак урголям, вӱдкомам, кок тӱсан комаголям, урымдым, чоҥештылше урым (белка летяга) ужаш лиеш. Геннадий Алексеевичын мутшо почеш, кундемыштына ончыч йӱдвелысе пӱчӧ лийын, 1943 ийыште пытартыш тыгай янлыкым лӱйымӧ.

Марий кундемыште шуэн вашлиялтше янлык-влак нерген мутланышна. Мутлан, купысо черепахым, рожамакым вашлийме. Рожамак – пеш шучко янлык. Тудын деч маскат лӱдеш. Еҥ-влакын вӱташкышт пурен, янлык кайыквусын вуйжым пӱчкеден кая.

Янлыкше кая, кышаже кодеш, маныт. Кундемыштына шкешотан, ойыртемалтше янлык-влак улыт. Шукыжым ме огынат пале да тидын нерген огынат шоналте. Чыланат пӱртӱс закон почеш ешаралтыт але шагалемыт. Икманаш, янлык-влакым аралаш тыршыман, сонарлыме пашам шот дене шуктыман.