Эше 20 ий ончыч сото телефон нерген паленат огытыл гын, кызыт тудын дене изи йочат пайдаланен мошта. Кушеч сото телефон толын? Кӧ тудым шонен луктын?
Историйжым ончалына
Сотовый телефоным США-ште шонен луктыныт, маныт, но телефонлан патентым 1957 ий 4 ноябрьыште СССР-ыште Л.И.Куприянович налын. Аппарат «ЛК-1» маналтын. Сигнал 25 километрым авалтен. Тудын нелытше кум кило лийын. Телефон яшлык, диск номер, кок тумблер да трубка гыч шоген. Тудын дене пел шагат чарныде кутыраш лийын.
1958 ийыште телефоным изиш вашталтен луктыныт. Нелытше 500 граммлан куштылемын. 1961 ийыште Леонид Иванович кӱсеныш пыштен кошташ йӧршӧ аппаратым шонен лукытын. Учёный тудым «радиофон» манын. Радиофон 70 грамм нелытан лийын.
Кажне ийын уэмеш
Ий гыч ийыш телефон-влакым тӱрлӧ компаний-влак ышташ тӱҥалыныт. Кажне гана сото телефоныш вашталтыш-влакым пуртеныт. Тыге 1993 ийыште телефонышто шагат лийын, 1996 ийыште «раскладушка» форматан телефон лектын. Тиде ийынак тӱрлӧ дисплеян телефон лектын. 1998 ий гыч сенсор дисплей лектын. 1999 ийыште телефоныш кок SIM-картым йӧнештарыме. Пытартыш 20 ийыште могай гына вашталтыш пурен огыл! Кызыт телефонын кӱжгытшат вичкыж, вӱд йымалнат войзен кертеш, эсогыл 2-3 камерже уло, интернетышкат пураш лиеш. Тылеч посна йоча-влаклан кидеш пижыктен коштмо шагат гай телефонымат шонен луктыныт. Каласыман, тыгай телефон шулдыжак огыл, туге гынат ача-ава-влак налыт. Олаште тӱҥалтыш класслаш коштшо кажне гаяк йочан кидыштыже телефон уло. Южын шагат-телефонжат уло. Иктаж тунемшын телефонжо уке гын, тудым нужна лан шотлат, ойыркалат.
Кызыт кажнын – шке тӱняже
Ондак сото телефон огыл, тыглай стационарный телефонжат шагал еҥын лийын. Ала тиде амалланак кӧра пошкудо ден пошкудо ваш-ваш унала коштыныт, келшен иленыт. Йоча-влакат школ деч вара кас марте уремыште модыныт. Телефон дене йыҥгыртен ӱжмӧ олмеш окна ончык миен шогалын ӱжын луктыныт.
А таче… эрдене шинчам почын веле шуктат – телефон. Малаш возыт – адак тудо. Яра жап годым эре телефон дене шинчылтыт. Тӱрлӧ сӱретым ужаш логалеш. Мутлан, ӱдыр-рвезе пырля шинчат, а когыньыштынат кидыштышт телефон. Ик мутымат ваш огыт лук. Кажныже – шке «тӱняштыже». Йоча-влакат уремыш модаш лекме олмеш пырля погынен шинчыт да телефон дене ваш ӱчашен модыт. Но эн чот чонеш логалше сӱрет, кунам ача-ава-влак кутырен моштыдымо йочалан телефоным кучыктен пуат. Вара маныт, молан йоча огеш кутыро, огеш мод, эре кычалтылеш. Тыгай годым шкендам веле вурсыман.
Уда могыржо могай?
Телефонлан кӧра тӱрлӧ чер лийын кертеш, мутлан, аллергий але радиоизлучений. Зарядке пытен шушо (ик тоя гына кодын) телефон тазалыклан поснак лӱдыкшым ышта. Рак да Альцгеймер чер-влак тӱҥал кертыт.
Тыгак телефонлан кӧра ме шуко жапым йомдарена. Соцсетьышке пурена гын, тушто иктым-весым ончалына, йолташлан возена – жап эрта.
Йоча-влак мӧҥгысӧ пашам ыштыме олмеш телефонысо модыш дене модыт, соцсетьыште шинчат. Кастене ача-ава дене мутланен шинчыме олмеш, адак телефон дене «мутланат». Сото телефоным пытартыш жапыште чӱчкыдын шолыштыт. Телефонлан кӧра, йоча ласкан ок мале, вниманийже лушка.
Пайдажат уло
Мутат уке, телефон илышым куштылемда. Тудын полшымыж дене кушто улмым, мом ыштымым писын пален налаш лиеш. Вес элыш каяш билетым электрон йӧн дене налаш, эмлым верыш кайыде, талоным налаш лиеш. Кӱчык жапыште книгагудыш кайыде, компьютерлан эҥертыде, кӱлеш уверым муаш лиеш. Тылеч посна телефон шуко ӱзгарым: будильникым, калькуляторым, фонарикым, блокнотым – алмашта.
Сото телефон удажак огыл, но тудым кучылт моштыман.
Шолыштыныт гын..
Телефоным шолыштыт гын, кушко кайыман да мом ыштыман? Нине йодыш-влаклан вашмутым Марий Эл МВД-н пресс-службыжым вуйлатыше Ольга Плотникова пуа:
— Пытартыш жапыште сото телефоным чӱчкыдын шолыштыт, тушеч 30%-ым пӧртылтат. Шолыштмо нерген вигак полицийыш йодмаш дене толыт гын, титаканым писынрак муыт.
Самырык-влакын телефонышт чӱчкыдын йомеш. Амалже – шергакан телефон дене коштыт. Шукыж годым шуко еҥ улман верыште шолыштыт. Южгунам ӱдыр-рвезе-влак телефоныштым шке монден кодат, а ужшо-влак налын каят. Тыгай паша дискотекылаште, барлаште, кассе воктене лиеда.
Сото телефоным шолыштыныт гын, полиций пӧлкаш каяш кӱлеш. Тыгодым телефонлан документым, йыҥгыр-влак детализацийым пелен налман. Детализацийым сото компанийыште ышташ лиеш. Телефонышто «Мобильный банк» услугым чӱктымӧ гын,тудым чарыман. Уке гын, банковский карте гыч оксам шолыштын кертыт.