Йылмым, литературым, историйым научно шымлыше марий институт шке лÿмгечыжым палемда, теҥгече тудым ыштымылан 90 ий теме. Эртыме корныштыжо шуко вашталтыш лийын, ятыр лÿмлö еҥ тыште шке пашаж дене чапланен, историй йыжыҥыште келге кышам коден. 1983 ий гыч институт шанчызе В.М.Васильевын лÿмжым нумалеш. Ты шанче тӧнеж марий калыклан, кундемлан кугу науко академий семынак шерге. Таче МарНИИЯЛИ директор, историй науко кандидат, республикысе Кугыжаныш Погын председательын алмаштышыже Евгений Кузьмин дене мутланена.
— Евгений Петрович, институт республик деч лу ийлан самырыкрак. Курым ончыч Марий автономный областьым ыштымаш научно-шымлыше учрежденийым почаш амалым пуэн манын шонен кертына мо?
— Чынжымак, автономийын ышталтмыже кундемлан вияҥаш корным утларак почын. Тунам тыште научно-исследовательский учрежденийым почаш палемдыме нерген кум документыште ончыктымо. Икымше пунчалым Мароблисполкомын президиумжо 1929 ий 16 октябрьыште луктын. Вес ийын апрельыште, вара 4 августышто эше документым пеҥгыдемдыме. Учреждений директорлан Владимир Мухиным, алмаштышылан Сергей Эпиным да Василий Мосоловым шогалтеныт. Ончычсо Горький уремыште посна оралтым пуэныт. А 1 октябрьыште икымше гана чумыргышо Ученый советын заседанийыштыже институтым ыштыме нерген торжественно увертареныт.
— Содыки мо институтым почаш таратен: Марий кундемысе калык, просветитель-влак йодыныт да ышталтын але Москвалан тиде кÿлын?
— Мыланнаже, мутат уке, тудо кÿлын. Но Россий кучем деч посна шке гыч тыгай кугу учрежденийын пашажым тарваташ куштылго огыл. Мемнан дене веле огыл, пошкудо Чуваш Республикыште, Комиште тиде жапыштак НИИ-влак шочыныт, Мордовийын мемнан деч варарак, 1932 ийыште почылтын, Татарстаныште — 1939 ийыште да моло вереат.
Мыйын шонымаште, кугыжаныш кучемыштат вуйлатыше-влак национальный республиклаште йылмым, тÿвырам, историйым, пÿртÿс поянлыкым утларак шымлаш кÿлмым шоненыт. Тыште медицине могырымат, чодыра, мланде поянлык дене кылдалтше шымлыме пашам шуктеныт. 1937 ий гыч мемнан учреждений эсогыл Научно-исследовательский институт социалистической культуры маналтын. Сандене кугыжанышланат кÿлын, республикланат кугу пайда ышталтын манына.
— А кызыт федеральный кучем дене кыл уло?
— Кумда элыштына, кугу олалаште шанче академий да моло шукын улыт, нуно посна регион дене кылдалтын огыл, а утларак кумда пашам шуктат. Мемнан институтат кундемыштына академический кÿкшытан манын кертына, тыште эн ончыч фундаментальный науко шымлалтеш.
Шымлыме паша республикысе кучем органыште, вуз ден школлаште кучылталтеш. Результат-влак тунамат, кызытат тÿрлӧ шымлыше учрежденийлашке каят. Марий калык деч посна финн-угор калыклан пашана пеш кÿлешан. Научный пашан чекше уке, тудым тÿня мучко кучылт кертыт. А тидлан ученыйна-влак пашаштым Российысе да тÿнямбал кÿкшытан журналлаште савыктат. Пашашт аклалтеш, мом савыктымым тÿрлö регионла гыч пеш эскерат, вучат.
— Тугеже институт республикын лÿмжым чапландараш полша?
— Мемнан археологий школ уло. Ны Чувашийыште, ны Татарстаныште тыгайже уке. Икымше гана 1956 ийыште марий археологий экспедицийым ыштыме деч вара тудо шочын. Мо оҥайже, самырык татар шымлызе Альфред Халиков вуйлатен. Кызыт ты школ пеш чот виян. Архипов, Патрушевмыт, Никитинмыт да молат ты пашам вияҥденыт.
— Археологий школ манмыже туныктымо верым огыл, шкешотан системым ончыкта?
— Да, ты шымлыме корно дене кÿрылтде паша ышталтмым ончыкта — кугурак ученый-влакым самырык тукым алмашта да тыге паша кÿрылтде шукталтеш. Мемнан дене ынде икмыняр тукым тыге алмашталтын, ончыкыжымат лиеш манме ÿшан эше уло.
Археолог-влакын пытартыш ик кугу пашаштлан Звенигово районысо Красногорский посёлко тураште кугу капан кугезе марийын лулегыжым мумым шотлыман. Тиде – шкешотан исторический сенсаций манына, кугезына-влакын шочмо мландыште илымыштым пеҥгыдемдыше факт. Але марте Вÿтла, Юл эҥерла воктене гына кышашт лийын, а ынде республик покшелнак манаш лиеш мумо. Археолог-влак тидым пеш шукертак вученыт. Лач шанчызе археолог-влак марий калыкын тÿжем огыл, а тÿжемат пеле ий ончыч илымыштым пален налын доказатленыт. Кугезына-влак кудымшо-визымше курым тÿҥалтыштак лийыныт.
— Институтын структурыжо кузерак ышталтын?
— Чылаже шым отдел уло: йылме, литературоведений да фольклор, историй, социологий, этнологий, археологий да междисциплинарный шымлымаш паша дене. Пытартышыжым шукерте огыл почынна, тушто утларакше марий юмыйÿла дене шымлыме паша шукталтеш. Марий йылме корпусым ямдылыше-влак тыштак улыт – марий илышыш цифровизаций йöным шыҥдарат. Вес семын каласаш гын, шкенан шочмо йылме дене литературым, газет ден журналым шинчалан койдымо, «виртуальный библиотекыш» кусарена. «Яндекс-кусарыше» системына уло, «Волгатех» дене пырля вашке йÿкан марий «Алиса» ышталтшаш. «Цифровизаций» корнышто икымше йыжыҥым эртенна, шонем, ынде умбакыже гына вияҥаш кÿлеш. Илыш ик верыште ок шого, тудын дене тöр каяш ме ончылгоч шонен, кажныже могай-гынат пайдале пашам ыштышаш улына, тунам гына калык семын вияҥына, ончыкылыкна ÿшанле лиеш.
— Социологий отделын пашаже чылалан палыме огыл.
— Социолог-влак тачысе илышым эскерат манаш лиеш, «вÿршерын» «кырымыжым колыштыт». Кузе? Нунын задачышт — калыкын шонымыжым палаш. Тидыже кучем вуйлатыше-влакланат кÿлеш. «Общественный мненийым» пален, могай проблеме улмым рашемдаш неле огыл. Социально-экономический вияҥме шотышто прогноз мемнан социологий отделын пашажлан эҥертен ышталтеш. Сайлымаш кампаний годым тыште паша шолеш.
— Историй деч посна йылмым, сылнымутым шымлыше манын лÿмыштак палемдыме.
— Институт марий йылмым ик эн ончыч академически шымлаш тÿҥалын, да кызытат тиде пашам шуктена. 1937 ий январьыште йылме конференций эртен. Репрессий идалык, МарНИИ-н директоржо Владимир Мухиным кучен наҥгаеныт, но конференций садак эртен. Тушто марий орфографийым латин огыл, а кириллице буква дене возаш кутырен келшеныт, мут мучаште «э» олмеш «е» буквам возымо правилым пуртеныт да молат. Мыйын шонымаште, йылме дене тунам ик эн кугу ошкыл лийын. Тылеч вара марий лингвистике вияҥаш тÿҥалын. Репрессий пуламыр эҥгекым ыштен, но сар деч вара институтышто йылме дене шанче доктор да моло ученый степенян пашаеҥ-влак ышташ тÿҥалыныт, марий калыклан кугу шÿкалтышым пуэныт.
— Шымлыме паша вигак ок кой, книга але сборникыште савыкталтеш гын веле калык ужеш.
— Кажне ийын 20 наре тÿрлö книгам луктына. Тиде сылнымутан литератур огыл, а икмыняр идалык дене шымлыме паша. Ученыйна-влак кугыжаныш заданий почеш кажныже посна план дене пашам ышта. Кум-вич ий шымлымек, тудо пашажым иктыш чумырен савыктышаш. Книгам лукташ ончыч окса ойыралтын, кызыт уке. Сандене тÿрлö йöным кычалаш логалеш.
Кызыт чаманаш гына кодеш, институтышто марий йылмым шымлыше ученый визыте гына, университетыште икмынярын улыт. Ученыйым токарь але вес специалист семын ик ийыште туныкташ ок лий, тудо шуко ий дене ямдылалтшаш. Сандене кугыжаныш самырык-влакым тыгай пашашке ушымо шотышто пашам шуктышаш. Шымлызын пашаже вигак огеш аклалт, икмыняр ий гыч веле тудын акше шергештеш. Самырык-влаклан тидым умылен, умылтарен моштыман да шкенан пашашке ушыман.
Эдуард ИМАНАЕВ.
И.Речкинын фотожо.
Пайрем кечын МарНИИЯЛИ-ште Марий Элыште гуманитарный наукым шымлыме шотышто шанче-практик конференций эртен. Тушто Марий Эл деч Федераций Советыште сенатор-влак К.И.Косачёв, С.А.Мартынов, Марий Эл правительстве вуйлатышын икымше алмаштышыже М.З.Васютин, республикысе тÿвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министр К.А.Иванов да моло шуко уна лийын.
Республикын 100 ияш лÿмгечыжлан МарНИИЯЛИ ныл проектым шуктен:
«История Марий Эл» книгам 2 том дене луктын;
Рушла-марла 2 томан мутерым ямдылен;
Марий фразеологизм мутер савыкташ ямде;
Марий йылме корпусын пашажым вияҥден.
Институт пашаеҥ-влакын тыршымышт дене республикын 90 ийжылан «Марий Элын энциклопедийже», «Марийцы» книга савыкталтыныт.
* 90 ий жапыште 380 утла еҥ пашам ыштен.
* Кызыт 51 еҥ тырша, нунын коклаште — 28 научный пашаеҥ.
* 1980 ийыште МарНИИЯЛИ-лан лÿмын посна оралтым чоҥымо.