10-13 сентябрьыште Йошкар-Олаште икымше гана Российысе финн-угор калык-влакын III форумышт ден Финн-угор калык-влак ассоциацийын (АФУН-ын) VIII погынжо эртышт. Тушко Российысе финн-угор калык-влакын представительышт толыныт ыле.
Тушто шагал еҥан сето калыкын ӱдыржӧ Елена Вариксоо дене палыме лийым. Тудо Псков областьысе Печора оласе лингвистический гимназийыште пашам ышта. Тудын дене сето калык нерген мутланышна.
Печора кундемыште
Сето (сету) калык Псков областьысе Печора районышто, Россий ден Эстоний чекыште, верланен. СССР шаланымеке, 10 тӱжем утла еҥ пошкудо элыште илаш кодын. Тунам Псков область гычат ятыр сето Эстонийыште верланыше шке йоча да уныкаж деке куснен. Сето калык шке мландыжым Сетомаа манеш.
Еленан ойлымыж почеш, сето йылме эстон йылме гайрак шокта. Эше тушто изишак финн йылме гычат ала-можо уло. Кызыт руш мутым шукырак кучылташ тӱҥалыныт. «Но мемнан шкенан ойыртемалтше йылмына», – ойла Елена. Тудын палемдымыж почеш, сето калыкын шкенжын тиштыже (письменностьшо) нигунам лийын огыл, а йылме ден йӱла курым гыч курымыш устный формо дене кусненыт. Йылмын аралалт кодмыжлан муро кугун полшен. Тиде калык моткоч чот мураш йӧрата. Ӱдырамаш-влак, мутлан, кажне илыш ситуацийлан посна мурым муралтат. Сето калык европеец гайрак сынан: ошалге чуриян, ош але йошкаргырак ӱпан, кандалге шинчан.
2010 ийыште сето калыкым шагал еҥан тӱп калык радамыш пуртымо.
Таче Печора районышто икмыняр сето ял (хутор) кодын. Пырляже нуным калык шке семынже изирак королевстве манеш. Мутат уке, шочмо калыкше шагалемме Еленан чонжым корштара. Сето йылме дене ойлышо-влак йӧршеш шагал кодыныт. Утларакшым рушла да эстонла кутырат. Но йоча-шамычым шке йылмышт дене мураш туныктат, сето йӱлам пагалаш да арален кодаш кумылаҥдат. Печора оласе лингвистический гимназий пелен чумырымо «Tsirgukõsõ» («Птенцы») йоча этнографический сето ансамбльлан 22 ий темын. Йоча-влак эсогыл XIX курымысо тувыр дене выступатлат. Тудым 2019 ий гыч Елена Вариксоо вуйлата.
А Сигово ялыште Российысе тӱп сето калыкын тоштер-пӧртшӧ уло. Тыгай элыштына тетла уке. Тоштер Кюлаотс ешын шке суртыштышт верланен. Тудым XIX курым мучаш-XX курым тӱҥалтыште чоҥымо. Ты тоштерыште сето калыкын шке ыштыме мебельже, национальный вургемже, паша арверже аралалтыт. Пӧртыштӧ ожнак оптымо коҥга уло, тушто сето калык кочкышым кызытат ямдыла. Кажне ийын 28 августышто Сигово тоштер-пӧртыштӧ «Сетомаа. Семейные встречи» тӱнямбал этнокультур пайрем эрта. Тушко тыгак Красноярск кундем гыч толшо сето калыкат ушнаш тырша.
Енисей воктене
Чынак, туштат сето-влак илат. Тидын нерген форумыш толшо вес участник, Красноярский край Партизанский район Хайдак селасе клубым вуйлатыше Анастасия Кузнецова каласкалыш.
А ты кундемыш сето калык 1906 ийыштак логалын. Русьын кас-йӱдвел ужашыштыже мланде пашам шукташ йӧршӧ сай мланде шагал улмылан кӧра Столыпинын реформыж годым нуно Енисейский губернийыш тӱшкан кусненыт. Тыге 3000 наре сето Хайдак да воктенысе моло селаште илаш тӱҥалын. Тидлан ятыр жап эртен. Кызыт 70 утла еҥ шкенжым сетолан шотла. Таче тыште иктат шке йылмыж дене огеш кутыро, но сето калыкын тӱвыраж ден йӱлажым аралаш тыршат. Да могай калык гыч лекмыштым огыт мондо. Хайдак селаште сето калыкын частный тоштерже пашам ышта. Тудым пойдарыше да аралыше – ончычсо туныктышо Галина Евсеева, «Лиль» ансамбльышт уло, тӱрлӧ пайремым эртарат. Енисейский, эстон да Печораште илыше сето-влак пырля чӱчкыдын огыт вашлий. Тидат чоныштым корштара. Тыге шагал кодаш огыл манын, айста меат шке йылмынам, тӱвыранам, йӱланам аралаш да кушкын толшо тукымлан пуэн кодаш тыршена.
Эльвира Терентьеван да Елена Вариксоон альбомжо гыч налме фото-влак.