Кызыт Йошкар-Олаште Калык-влакын келшымаш пӧртыштышт Кугу Отечественный сарыште сеҥымылан 80 ий теммылан пӧлеклалтше «Сеҥымаш шошо» выставке пашам ышта. Тушто Россий да марий сӱретче-влакын ятыр пашашт, тыгак МарГУ-со студент-влакын «Воскресение» кычалше отрядыштын мумо тӱрлӧ артефакт ончыкталтыныт.
Вучыдымын сар тӱҥалын…
– Ончерыште Изосымыктыш тоштерын фондшо гыч налме живопись, графике да скульптур произведений-влакым ончаш темлена. Теве Пётр Коростелёвын «Ныл тукым» радынаже ик еҥымат йӱштӧ чонаным огеш кодо. Сӱретче шкежат Кугу Отечественный сарыште кредалын. Ятыр нелылыкым чыташыже логалын. «Ныл тукым» пашаж гоч тудо совет салтакым моктен мура, – каласкала Калык-влакын келшымаш пӧртыштым вияҥдыме шотышто директорын алмаштышыже Анна Валерьевна Макарова.
1941 ий 22 июньышто Марий автономийым ыштымылан 20 ий теммылан шуко мероприятий эртаралтын. Калык пайрем вургемым чиен, куанен мурым мурен. Но 12 шагат кечывалым кӱдырчӧ кӱдыртыме гай радио дене сар тӱҥалме нерген шучко увер йоҥген. Изижге-кугужге ӧрыныт, шинчаштышт умылыдымаш. Тидым живописец И.Ефимовын радынаштыже сайын ужына.
А.Макарова ойла:
– Графике пашам ончалаш гыч, Ирина Воробьёван сӱретше-влак ойыртемалтыт. Сӱретче 1932 ийыште Москошто шочын. 1941 ийыште шыжым Воробьёвам ешыж дене Марий кундемышке эвакуироватлыме. Оласе ӱдыр икымше гана пу тавым марий ялыште ужын. Тиде сӱретым сайын шарнен кодын. Да «Идёт почтальон» пашаштыже йоча годсо шарнымашыжым ончыктен. Сар пытымеке, мӧҥгыжӧ пӧртылын. Но марий мландыште илымыжым ӱмыржӧ мучко порын шарнен илен.
Ӱшан серыш
Шуко пӧръеҥ фронтышто кредалын, сандене неле паша ӱдырамашын да кугурак йочан вачышкышт возын. Нойымым палыде, нуно йӱдшӧ-кечыже тыршеныт, фронтлан полшеныт. З.Лаврентьевын «Салтаклан пижерге» сӱретше оҥай. Ӱдырамаш, колхоз пашам ыштен пытарымеке, йӱдым пижергым пидеш. Пӧлемыштыже ик керосин лампе веле йӱла. Воктеныже кум лукан серыш кия.
– Кум лукан серыш – тиде эре ӱшан. Почтальоным кажне кечын шӱм вургыжын вученыт тылыштат, фронтыштат. Конешне, адресат тек колтымо деч ончыч серышым лудын тергеныт. Трук салтак армийын шогымо вержым возен, а серыш тушманын кидышкыже логалеш. Ончерыштына серыш дене кылдалтше посна экспозицийым ыштыме. Йоча-влак тудым ончаш йӧрата. Икана тунемше-влаклан экскурсийым эртарыме годым ик ӱдыр серышым лудын да трукышто чот шорташ тӱҥалын. Тушто возымо ӱдырын чонжым тунар чот шӱмжым тарватен, шуко жап лыпландараш логалын, – каласкалыш экскурсийым эртарыше.
Совет салтакын героизмже – сӱретыште
Б.Тарелкинын «Бронебойщик» радынаже салтакын илымаш-колымаш верч кучедалмыжым ончыкта.
– Тиде пашаште физический напряжений веле огыл шижалтеш, тыгак кӧргӧ вий ончыкталтеш. Пытартыш гранате деч илыш шога. Сӱретче шемалге тӱсым, чиям кӱжгын пачаш-пачаш йыгыме йӧным кучылтеш, – умылтарыш Анна Валерьевна.
1941 ийыште октябрьыште тушман Моско деке лишемын. Подольскысо артиллерий ден пехото военный училище-влакын курсантышт элнан рӱдолашкыже фашист-влакым пуртен огытыл, пеҥгыдын шогеныт. Кредалмаште мыняр тунемше колен – пале огыл. Самырык рвезе-влакын подвигышт Российын историйышкыже пурен. Шуко олаште, Йошкар-Олаштат, нунын лӱмеш урем уло. Выставкыште сӱретче да фронтовик Е.Самсоновын «Подольский курсант-влакын подвигышт» радына ончыкталтын.
Кугу Ачамланде сар годым Сталинградысе кредалмаш эн вӱранлан шотлалтеш. «Сеҥымаш шошо» выставкыште тиде событийлан пӧлеклалтше живопись да графике паша-влак улыт. Мутлан, сӱретче Б.Тарелкин «Сталинград дене. 1943» радынаштыже немыч салтакым пленыш налмым ончыктен. Но тиде картиныште Б.Тарелкин йошкарармеецын чон моторлыкшым, христиан йӧратымашыжым почын пуэн.
– Фронтовик Пётр Баранов графике пашалаштыже Сталинград верч кредалмашын шучкылыкшым ончыктен. Тудо шкеат ты кредалмаште 200 кече да йӱд лийын. Кӱсеныштыже кагаз ден карандашым але шӱйым коштыктен. Да шып годым ужмо сӱрет наброскым ыштен.
Пӧръеҥ-влак дене пырля шагал огыл ӱдырамаш сар корным эртен. Нуно госпитальыште, аэродромышто, штабыште, пищеблокышто да фронтысо моло объектыште служитленыт. Ӱдырамаш образым шке пашаштышт Евгений Яранов, Борис Тарелкин почыныт, – палдарыш А.Макарова.
Йоча – илышын пеледышыже. Тудым аралыман
Выставкыште кажне паша ойыртемалтше. Ончаш толшо-влакын чоныштышт Ф.Махонинын графике сӱретше келге кышам кода, шонем. Ончыл планыште совет салтак немыч ӱдырым утара, пурла могырым салтак деке шуйымо кид-влакым сӱретлыме, а шеҥгел планыште – шаланен пытыше пӧрт-влак. Экскурсоводын мутшо почеш, сӱретыште Берлиныште 1945 ий апрельыште лийше событий ончыкталтын. Ик могырым Совет Армий лийын, вес могырым – немыч салтак-влак. Вашла лӱйкаленыт. Кок тул коклашке, урем покшеке, изи немыч ӱдыр лектын. Немыч салтак-влакат, руш салтак-шамычат тудым утараш каяш ӧрыныт. Вет тиде илышым шоген. Но сержант Трифон Лукьянович содыки ӱдырым утара. Тушман пуля пӧръеҥым пытарен. Но сержант нерген поро шарнымашым тиде утаралтше ӱдыр ӱмыржӧ мучко шарнен.
Ура! Сеҥымаш!
Кугу Отечественный сар 1418 кече шуйнен. Ятыр салтак ончыкылык тукымын волгыдо илышыж верч, эрык верч сӧй пасушто вуйжым пыштен. Да 1945 ий 8 майыште Совет Армий фашизмым сеҥен. Тидын нерген калык вес кечын пален налын. А 24 июньышто Москосо Йошкар площадьыште Сеҥымаш парад эртен. «Сеҥымаш Шошо» выставке лачак волгыдо да куанле радына-влак дене мучашлалтеш.