Сеҥымаш фронтыштат, тылыштат тапталтын

1941 ий Марий АССР-ыште илыше еҥ-влаклан поснак ушеш кодшо пагыт лийын. Моланже пале: марий автономийым ыштымылан тунам 20 ий темын. Вич талук ончычсо (1936 ийысе) семынак, юбилей пайрем июньлан палемдалтын улмаш. Совет йӱла почеш шемер-влак лӱмгечылан паша пӧлекым ямдыленыт, чыла вереат планым темаш да эртарен темаш, ола ден яллам тӱзаташ тыршыме кумыл шижалтын.

МАССР Верховный Президиумын икымше председательже Т.И.Кавалеров.

Вуйлатыше орган-влакын кӱштымышт почеш марий поэт-влак тиде ганат пайрем амал дене Сталинлан моктеммурым возеныт. Лӱмын ӱжмӧ Моско поэт-влак Эзра Левонтин ден Арсений Тарковский нунын серымыштым рушлашке кусареныт. Марламат, рушламат ВКП(б) обкомышто сайлан шотлымеке, кок текстшымат ик брошюреш 4 тӱжем экземплярым савыктеныт. Марла вуймут тыгай лийын: «Сталин йолташлан марий калык деч письмо». Тудым Осмин Йыван, Миклай Казаков, Илья Стрельников, Макс Майн, Шадт Булат, Антонов Ивук, Василий Элмар возеныт.

1941 ий 21 июньышто, шуматкечын кечывалым, Маргостеатрыште Марий АССР Верховный Советын юбилей сессийже почылтын. Тушто Моско, Таллин, Озаҥ, Ижевск, Чебоксар, Саранск, Сыктывкар, Киров да Иваново гыч толшо кугу да шергакан уна-влак лийыныт. Тӱҥалтыш мутым Верховный Совет председатель Роман Мамаев каласен. 20 ияш корно нерген докладым Верховный Совет Президиум председатель Тимофей Кавалеров (марла) да Совнарком председатель Яков Абрамов (рушла) ыштеныт.

Уна-влакын саламлыме мутым ойлымышт деч вара Сталинлан пӧлеклыме письма кок йылме дене йоҥгалтын: ончыч марлам Осмин Йыван лудын, вара рушлам – Маргостеатрысе руш труппын режиссёржо Анатолий Горшечников.

Кайышаш корнынашке лектеш гын тушман,

СССР-ыш ик шагым ышта гын тушман,

Мильон калык дене кӱртньӧ стройыш пырля

Лектеш писын ончык марий калыкна, –

колыштын зал поэтын йоҥгыдо йӱкшым.

РСФСР школын заслуженный туныктышыжо М.С.Шерстнёва (Йошкар-Ола). Тудын кум эргыже фронтышто колен.

Конешне, эрла эрденак кугу сар тӱҥалшашым тунам сессийыште шинчыше ик еҥат пален кертын огыл. Лач саде кечын, 22 июньышто, кугу онлан стихан серышым возышо-влак кокла гыч иктыже, Илья Стрельников, шуко моло еҥ дене пырля военкоматыш ошкылын да кызытак фронтыш колташ йодын. Тудын йодмыжо шукталтын. Стрельников семынак, варарак салтак стройыш шогалыныт Шадт Булат, Василий Элмар, Макс Майн да Миклай Казаков. Первый кокытшо, Булат ден Элмар, сар пасуэш геройла коленыт.

Патриотизм кумыл, элым аралаш ямде улмо шӱлыш тиде письмаште пеш раш шижалтын.

Кузела Советский Союзын Герой

Сергей Бутяков каен, кушто шокшо бой,

Ош финн-шамыч частьышке пӱчкын пурен,

Шке танкше дене отважно кырен,

Кузела Яманкин Монголий пасушто,

Советский войска дене пырля тудо тушто

Тушман ваштареш пулям йӱрыктен,

Чылт шудыла нуным солен йӧрыктен,

Кузе танкист Марышев бойыш каен,

Тушман-влак колонным шкет чактарен,

Тыгак виян калык тушманым кыра,

Тушман ваштареш каяш вӱржӧ ыра…

Илыш кенеташте туран вашталтын, кугу азапыш логалше элна куралым кидыш кучышо чыла шочшыжлан Бутяков, Яманкин да Марышев гай тале да виян лияш ӱжын.

Ойлыманат огыл, чыла озанлык пашам сар пагытлан келыштараш моткоч неле лийын. Тидын тӱҥ амалже – завод ден колхозлаште пӧръеҥ вий чотак шагалемын. Эрге-ӱдыр, ача, иза, пелаш, шольо-влак олмыш коча-кова, ӱдырамаш ден ӱдыр, йоча-влак шогалыныт. Эшеже касвел кундемла гыч кондымо предприятий-влакым пеш кӱчык жапыште пашаш колташ кӱлын.

Тылыште да фронтышто мо да кузе лийын шогымо дене газет-влак кече гыч кечыш палдареныт.

1941 ий 15 июльышто «Марий коммуна» газет лётчик-истребитель Андрей Вершинин нерген статьям «Комсомольская правда» гыч налын савыктен. Шернур район Кугэҥер ялын эргыже совет-финн сарыште лӱддымылыкым ончыктымылан Йошкар Знамя орден дене наградитлалтын. Но тиде сарыште тудлан кужун кредалаш пӱралтын огыл улмаш: «Лейтенант Вершинин» статья марла газетеш лекме деч вара куд кече гыч лётчикын ӱмыржӧ ик бой годым кӱрылтын. Но патыр еҥ шке илышыжым арам пуэн огыл – тушманлан кугу эҥгекым ыштен. Шке подвигше дене тудо Ленин орденым сулен.

Землякын колымыж нерген кочо уверым налмек, Владимир оласе пехотный училищын курсантше М.Казаков тунамак почеламутым возен:

Тыланет, герой айдеме,

Кучыктем изи стихемым –

Шкемын скромный пӧлекем.

Саламла, йолташ Вершинин,

Тыйым таче уло шӱмын

Шочмо-кушмо калыкем…

1942 ий 16 декабрьыште «Марийская правда» газет «Утроим натиск в бою и в труде!» вуймут дене фронт да тыл нерген каласкалыше ятыр письмам савыктен. Старший лейтенант М.Белинскийын серышыже «Марийцы» маналтын:

«Когда Изакия провожала мужа Аймета Пекшибаева на фронт, она говорила:

Родной мой, жду тебя домой с победой.

Изакия может гордиться Айметом. Он убил 50 фашистских гадов. За это и наградила страна марийца-снайпера медалью «За боевые заслуги».

Многие сыны марийского народа встали на защиту Родины. 15 лет учил и воспитывал детей Николай Пашканов. Он видел счастье в своем труде. Немцы захотели отнять это счастье. И учитель оставил класс, взял винтовку. Сыну Валентину он пишет с фронта: «Сынок, я уже убил 13 фрицев, но будет еще больше».

Любимым занятием кузнеца Архипа Корепова была осенняя охота. Но позвала Родина, кузнец оставил свою наковальню и теперь охотится на фрицев во всякое время года. Скоро в деревне Шеклянуре заговорили о земляке: «Наш Архип убил 31 немца и награжден медалью «За боевые заслуги».

Защищая завоевания Октября, кровь и жизнь свою не щадят сыны марийского народа… На фашистов идут друзья – русский и мариец. Дружба советских народов укрепилась еще сильнее в боях за Волгу, у гор Кавказа, на Валдайских высотах, у стен Ржева. Дружба – это сила, и силу эту никогда не победит враг».

Политрук М.Белинскийын снайпер А.Корепов нерген серымыже 1942 ий 7 ноябрьыште кок газетеш («Марий коммуна» ден «Марийская правда») лектын. А тудо ийын 3 декабрьыште марла газет Шеклянур марий-влакын Архип Павлович Кореповлан возымо письмаштым савыктен. 1943 ийысе 1-ше номерыш Кореповын «Мыйын счётем кугемеш» серышыжым пуртымо.

Но А.Корепов снайперский счётшым чотшак кугемден шуктен огыл: тудо 1943 ий 5 январьыште нелын сусырген да эрлашыжым колен. Капшым Ленинградский областьысе Демянский район Федьково ял деч тораште огыл тоеныт.

Газет-влакын сар жапысе номерыштым лудмо годым нуно таче патырлык да геройлык летописьла чучыт. Кажныштыже тылын да фронтын, воин да тынысле еҥ-влакын илышышт нерген каласкалыше ятыр увер шинчалан перна.

Поэт Осмин Йыван армийыште лийын огыл, тудо сар жапыште «Марий коммуна» газет редакцийыште ялозанлык отделым вуйлатен да колхозлаште мо лийын шогымо нерген возен шоген. Но тудо публицистике дене серлаген огыл. Журналист должностян поэт тунам колхоз ял илыш нерген кок документальный поэмым («Пасу патыр-шамыч» ден «Шайра») серен. Иктыже «Марий коммуна» газетеш 1942 ий сентябрьысе кум номереш, весыже 1944 ий 1 майыште савыкталтыныт. Кокытшо нергенат шуко ойлаш лиеш, ме тыште «Шайра» нерген гына кӱчыкын каласен кодена.

«Корнысо дневник» рубрикан ты мурсаска Волжский район Карл Маркс лӱмеш колхозын (Нурмучаш Шайра ял) пашаче ешыжлан чапмуро лийын. Тиде озанлыкым Александр Константинович Миловидов (1895-1983) коло ий (1935-1955) вуйлатен. Сар ийлаште тыште бригадирлан Евдокия Мушкина, Анастасия Борисова, Екатерина Чапишева шогеныт. Председатель Миловидовым сар деч вара Трудовой Йошкар Знамя орден дене наградитлыме. Поэт возен:

Кӧ тыгай лыжга йолташ –

Ӱҥышырак кугу марий?

Мут уке, Шайра марий.

Лӱмжымат те колында дыр?

Миловидов Элександыр!

«Председательна ушан!

Эчуклан мемнан ӱшан», –

Мокталталын вел колтат

Южо ик-кок марий-влак…

Тыште тыгак конюх Александр Владимиров, звеньевой Василий Марданов, трактористке Варварий да молат ончыкталтыныт.

Икмыняр жап гыч «Марий коммуна» фронт гыч толшо письмам савыктен. Тудын авторжо В.Андреев йолташыже-влакын лӱмышт дене тыге возен:

«Шукерте огыл ме ик номер «Марий коммуна» газетым нална. Тушто поэт Осмин Йыванын «Шайра» поэмыже ыле. Ме тиде поэмын кажне разделжым каҥашен лудна. Поэме мыланна моткоч чот келшыш. Тудын кажне строкаже шочмо-кушмо вернам ушештарен. Лудмо годым шочмо верна шинча ончылно кончен. Поэт шкенан родной республикысе колхоз илышым уло мастарлыкше дене ончыктен возен… Автор тылыштат, фронтыштат сеҥымашым вияҥдыше патыр калыкым ончыкташ фольклор материалым моштен кучылтын.

Ме, фронтовик марий-шамыч, тылын пашажым тыге сайын, сылне мут дене сӱретлен ончыктышо писатель ден поэт-шамычым саламлена. Чыла марий поэт ден писатель-шамыч калык шӱмлан келшыше да кызытсе жапым сылнын сӱретлен ончыктышо произведенийым утларак возат манын ӱшанена».

Республикысе шемер-влак фронтлан окса денат полшеныт. Мутлан, 1944 ий шошым Марий Турек районысо «Воля» колхозын счетоводшо Екатерина Городилова «Марийский богатырь» танковый колонным ышташ 25 тӱжем теҥге оксажым пуэн. Тудлан Верховный Главнокомандующий Сталин таум ыштыме телеграммым колтен. Тунам тыгак «Марийский колхозник» ден «Марийский комсомолец» авиаэскадрилийлам ышташ оксам погеныт. Оршанке районысо «Коминтерн» колхоз председатель Никита Лебедев (Изнур ял) ты озанлыкын кӱлешыжлан шкенжын 60 пуд пырчыжым да тынарак пареҥгыжым пуэн. Тыгай фактым эше шуко ончыкташ лиеш.

И.Ванаев.