Те иктаж-кунам нуж «кампеткым» кочкын онченда? Але кутко-влакын илемышкышт унала «пурен лектында»? А памаш вÿдан йÿштö ерыште кузе чын йÿштылаш, паледа? Уке гын, кумылда веле лийже, чылажат – ончылно. А кузежым-можым тыланда ме уло кумылын каласкалена.
Шукерте огыл У Торъял район Токтарсола ял воктене верланыше «Вий памаш» кундемыш миен коштна. Ты вер нерген Марий Элыште веле огыл, моло вере илыше-влакат колыныт, очыни. Тышке ятырын толын коштыт. Кö сылне вершöрым ужнеже, кö памашын вÿдшö деч вийым налаш шона, кö Стёпа чÿчÿн полшымыж дене тазалыкшым паремдынеже.
Памашын «ачаже»
Степан Васильевич Медведев Токтарсолаште шочын-кушкын. Ты памашым тудо 2006 ийыште кычал муын. Ойлымыж почеш, тыге ышташ кÿлын, тидым чон йодын. Тунам Стёпа чÿчÿн лÿмжö (шкенжым Степан Васильевич лач тыге лÿмдаш йодеш) калыкым эмлыше мастар еҥ семын палымыш савырнен. Памаш эмлызылан да тышке полышым йодын толшо-влаклан вий-куатым пуэн шоген.
Шке «ылыжтарыме» памашыжым Стёпа чÿчÿ изи икшывыла ончен, тÿзаташ тыршен. Кызыт тыште леведыш дене петырыме кок памашшинча уло. Иктыштыже вÿдым налаш лиеш, весыштыже – йÿштылмö вер. Ӱлнырак вÿд мланде йымачын кÿшкö фонтанла шыжалтын лектеш. Тыге шыжен лекташ ÿнарым памашшинча Мланде Ава деч налеш.
Памаш воктеч кÿзымö курык серысе мланде кöргеш Стёпа чÿчÿ изирак пöртым келыштарен. Лач тыште тудо полышым йодын толшо еҥ-влакым «онча», капкылым тöрлата. Меат тиде пöртыш пурен лекна. Еҥын каласкалыме дене от серлаге, чыла шкеак пален налме шуэш вет…
Курыкышто
Памаш «ÿмбал» курыкыш логалмеке, шинчалан эн ончычак тÿрлö тасма-влакым сакыман пушеҥге шинчалан перна. Чынжым гын, тиде – ик вожеш кушшо кок пÿнчö. Тудым öндалын, вий-куатым, ÿнарым йодаш лиеш. Шукын ÿшанат: ик вожан кок пÿнчö йöратымашым аралаш полша, садлан тышке пиалан мужырым чоҥаш шонышо-влак толыт. Мутлан, ÿдыр-каче-влак сÿанышт годым, еш пиалым йодын, тышан тасмам кылден кодат… Пÿнчö воктене оҥа-влак дене кум лукан кумдыкым печен налме. Стёпа чÿчÿн ойлымыж почеш, тудын кöргыш шогалын, осал да чер деч эрналташ йодаш лиеш. Вара кече велыш кидым шуялтен, иктаж-мом шоналтет гын, чыла шукталтеш. Тушко пурен лекде ышна чыте. Жап эртымеке, чынжымак чыла шукталтеш але укежым ынде меат пален налын кертына.
Воктенак православий верам кучышо-влаклан кумалме да пелештыме вер-влак улыт: ырес да юмоҥа-влакым келыштарыман ойырен налме кумдык. Палемдыман, «Вий памашым» да тудын йыр улшо верым Юмынавалан пöлеклалтше юмоҥа лÿмеш осветитлыме.
Тыште кок веран пырля ушнымыжо шижалтеш. Вет Марий кундемыштына чимарий ден православий вера-влак икте-весышт дене моткоч чак кылдалтыныт. Шукын ты кок верасе йÿла-влакым шуктен шогат, Юмылан тÿрлö семын пелештат. «Вий памаш» – пÿртÿс ден черкым ик тичмаш вий семын ушен шогышо вер.
Кутко-влак дек «унала»
Памаш деке волымо годым Стёпа чÿчÿ мемнам йолгорно воктенысе куткышуэ тура чарнаш йодо. Умбакыже мо лийшашым палена гын, чарнаш але укежым шоналтена ыле, но… Лудшо йолташна-влаклан кутко-влакын могай эмлызе улмыштым умылтараш манын, чылажымат шкеак терген ончыман ыле шол.
Куткын кислотаже нерген кö колын огыл? Чылан палат, могай тудо пайдале. А ме, пÿртÿс лоҥгаште илыше-влак, кажне кечын пÿртÿсын пуымо эмже-влак дене пайдаланен кертына. Лач тидым мыланна Стёпа чÿчÿ умылтарыш:
– Шокшым кöргалтыза (тудо кужу гын). Куткышуэ ÿмбаке лап лийза да кок кидым шуэ ÿмбак пыштыза. Парня-влакым шаралтыза, кутко-влак кидкопаш пурен кертышт. Ынде куткан кидым сайын туржса. Коваштеш кислота кодшаш. Тудо кидым эмла. Моткоч ÿпшалтше, но пайдале. Кидда дене урзым ыштыза, икмыняр жап кидысе кислота дене шÿлыза. Ончыч умша дене, вара нер дене. Тылеч посна куткышуэ ÿмбалан лап лийме годымат кислотан южшым шÿлаш лиеш. Тидлан кутко-влак изин-изин ÿмбак пуалаш кÿлеш. Тыгодым нунын эмышт шÿргыш шыжалтеш, садлан шинчам петырыман. Тыгай ингаляций шодым эрыкта, тусо чыла черым эмлаш полша. Кутко-влакын «эмыштым» корштышо моло верышкат йыгаш лиеш. Но куткышуэм лучо чодыраште кычалман.
Тазалыкым паремдыме тыгай йöн ончыч лÿдыкшын чучеш, но ик гана тыге ыштен ончымеке тунемалтеш. Такшым куткышуэ полшымо дене эмлалтмаш кугезына-влаклан моткоч палыме лийын. Меже веле нимом тунем кодмо огыл.
Умбакыже пошкудо олык велыш ошкылна. Тыште Стёпа чÿчÿ мемнам нöргö нужым кампеткыла пÿтырен кочкаш туныктыш. Тамле, йылмымат ок когарте. Пеледше ломбо орлаҥгымат кочкаш лиеш улмаш. Тудын тамже чылт ломбыгичке гай.
13 памашан ер
«Вий памаш» воктене шукерте огыл эше ик сылне вер шочын. Тыштат мланде помыш гыч памаш вÿд фонтан семын шыжен лектеш, изи вÿдвакш икшырымын пöрдеш…
2018 ий сентябрьыште Стёпа чÿчÿ купым кÿнчыктен. Кызыт куп олмышто – яндар ер. Тудым 13 памаш темен-уэмден шога. Вÿдшö йÿштö-йÿштö. Но тыште йÿштыл лекмеке, капкыллан моткоч шокшын, куштылгын чучеш. Чонланат ласка. Тидымат ме шкеак терген ончышна.
Вÿд воктене Степан Васильевич тулым олтен ыле. Тудо мыланна шаман-влакын вÿдым кузе эрыктыме, тудлан пелештыме йÿлам ончыктыш. Шаман вургемым да ты паша дене кылдалтше ÿзгарым марий пöръеҥлан вес кундемысе кумдан палыме йолташыже-влак пöлекленыт. Стёпа чÿчÿ шкежат шаман-влак радамыш пурымо йÿлам эртен. Тынар ий жапыште калык эмлызе семын тыршыше Стёпа чÿчÿ кажне ийын тÿрлö кундемлаште лиеден. Тудо таче мартеат тÿрлö вере шинчымашым келгемда, конкурслаште да семинарлаште участвоватла, элнан эн кумдан палыме эмлызыже-влак дене поро кылым куча. Шукерте огыл Российысе целитель-влак конфедерацийын эн тале шаман, хилер, тазалыкым саемдыме сферыште тыршыше профессор да академик-влаклан эртарыме Москосо вашлиймаште лийын, мастарлыкшым нöлтен. Степан Васильевичын моткоч шуко дипломжо уло. Тудо эмлызе да шаман веле огыл, тыгак психолог да психотерапевтланат тунем лектын. Эсогыл шке пашаж дене вес эллаш лектын кошташ тÿнямбал кÿкшытан членский билетым сулен налын. Тÿрлö верам кучышо еҥ-влакым «ончаш» да эмлаш йöршö сертификатше-влак улыт.
Семÿзгар-влак
Стёпа чÿчÿн тÿрлö семÿзгарже уло: марий шÿвыр, гармонь, тÿмыр, армян дудук, шаман бубен, вьетнам варган да молат. Тудо мемнам ер воктене чоҥымо изи пöртышкыжö унала ÿжö, семÿзгарже-влакым шоктен ончыктыш. Кажне семÿзгарын – шке йÿкшö да вийже. Чылажат чоным лыпландарыше да илыш вийым пуышо…
«Вий памашыште» уна лийме кече чонышто моткоч шуко шижмашым, поро шарнымашым кода. Мотор пÿртÿсан марий кундемнам сылнештарымыжлан, поро пашам шуктымыжлан Стёпа чÿчÿлан таушташ веле кодеш. Тек тÿҥалме пашаже ончыкыжат воранен толеш. Пÿртÿс поянлыкым тÿзатыме да аралыме паша тек ушнен шога. Калык верч да илыш верч…
Фото-, видео-, аудиоматериал-влакым Алёна Яковлева ден Вероника Мустаева ямдыленыт.