Ме, марий-влак, унамат порын вашлийына, кеч-могай пайремымат рӱжге пайремлена. Тошто йӱла-влакым таче марте шуктен шогена. Тыге у тукымлан шке моштымынам изин-кугун туныкташ тыршена. Чыла тидыже сай велыс. Ик ситыдымаш ок лий ыле гын: кеч-могай пайрем годым ӱстембалне эн ончыч арака кленча коеш.
Аракам подылшо еҥ кунам-гынат тиде аярын кепшылышкыже логалеш, чот йӱаш тӱҥалеш манме дене нигӧм от ӧрыктаре. Тидым чылан палат. Тыгодым кажне шке семынже шона: «Кеч-кӧ весе, но мый огыл. Мыйже пайрем годым гына подыламыс». Оҥай, «пайрем годым» манме кочывӱдшӧ моло арака деч мо дене ойыртемалтеш? Мыняр вара тудын кугытшо: ик чарка, ик кленча я шукырак? А пайрем-влак ик ийлан ик гана лиедат але кечым коден? Кызытсе пагытыште кажне кечын иктаж-могай пайрем лийын кертеш. Таклан огыл «Подылаш шонышо эре амалым муэш» маныт.
Тидын нерген шукерте огыл Республикысе наркологий диспансерын тӱҥ врачше Сергей Бочкарёв дене мутланышна. Диспансерысе нарколог ден психиатр-влакым калык йӱла шотышто йодыш-влак тургыжландарен кертыт манын, кӧ шонен? Пайрем-влак ден ты эмлымвер коклаште могай кыл? Кушто пайрем – тушто арака. Кушто арака – тушто азап. А ик эн кугу азапше – кочывӱдым чот йӱмаш. Ик гана руштын аҥыргымешке веле огыл, а черланымешке, алкоголикыш савырнымешке…
– Шочмо кече, сӱан але тоштыеҥым шарналтымаш… Кеч-могай пайрем годым еҥ-влак аракам подылыт. Тиде койыш ынде илыш-йӱлашке савырнен, тыге тунемалтын. Пайрем йӱлам шуктымо годым аракам молан подылмыштым шукын шкештат огыт пале. Пуйто тыгак лийшаш, – каласыш Сергей Васильевич.
Врачын тыге ойлымыжо шонаш тарата. Поснак тоштыеҥым уштымо йӱла шотышто. Ты йӱлам шуктымо кечылаште калык шӱгарлаш кая. Кочкыш-чесет, арака кленчат могай гына уке! Пошкудо пошкудым сийла, чыланат ик шӱгар гыч весышке «унала» коштыт. Тыге пуйто тоштыеҥым уштат, «шужо» манын, южыжо ушым йомдарымешкат йӱын кертеш. Шоналташ гын, ты йӱлам кугезына-влакат тыгак шуктеныт мо? Тидын шотышто Сергей Васильевич тыгерак мане:
– Ожнысо йӱла-влак уда огытыл, кажныже сай да кӱлешан. Но илыш йогын вашталтмылан кӧра ме нуным шкеак вашталтена. Ожно вет аракажат аяр лийын огыл. Лӱмжылан пурам я сырам веле подылыныт. Кызыт сай йӱла-влак эркын-эркын томаша лийыт да тунеммашыш (привычкыш) саврнат. Чылан кӱлешан пашам ыштена, акрет годсо йӱлам шуктена манын шонат. Ынде тошто пайрем йӱла-влак веле огыл, у койыш-влакат илышыш пуреныт: монча деч вара – шӱдӧ грамм, паша деч вара – нойымылан ик чарка, йолташ-влак дене пырля погынымо я футболым ончымо амал дене – адак кочывӱд. Кӧ мемнам тыгайлан туныктен? Чылажат уда койыш, айдемым черландарыше сай огыл йӱла улыт. Нине амаллан кӧра огыл мо айдеме «арака чер» дене черлана?
Кызытсе йӱла-влак шотышто келгынрак шоналташ гын, чонлан каньысырын чучеш. Ынде юмынйӱла пайрем-влакат арака деч посна огыт эртаралт. Теве ача-ава-влак икшывыштым тынеш пуртат, вара ӱстелым погат, пайремым ыштат – йӱыт. Але Крешене пайремым пайремлат, йӱштылыт – адак йӱыт. Моло пайрем-влакат аяр вӱдым подылде огыт эрте. Чылан тыге ыштат манаш ок лий, но тиде сӱретым ятыр ужаш логалеш. Пуйто арака деч посна нимом ышташ ок лий. Ынде «йолташ» лӱмымат ӱстел коклаште пырля подылшо еҥ гына сулен налын кертеш ала-мо…
Еш илыш-йӱла йӱаш туныкта
Ӱдыр ден каче вашлияш тӱҥалыт веле, тӱрлӧ амалым муын, шампанский я вес кочывӱдым подылыт. Кызытсе илышыште самырык-влакын кафеште подылын шинчылтмышт сай модылан шотлалтеш. Ончылно – сӱан. Тудын нерген ойлыманат огыл: мыняр черпыт, мыняр яшлык арака кӱлеш! Адакат йӱмаш. Ынде ешыште йоча шочеш, родо ден уна-влак толыт, тӱрлӧ пайрем шуэш… А ӱстембалне – эре арака кленча! Йоча-влак кушкыт, шочмо кече-влак эртаралтыт, вес пайрем-влак толыт. А ӱстембалне – адак арака кленча. Ешыште эртаралтше пайрем-влакын весела, но «йӱшӧ» шӱлышешыже икшыве-влак кушкыт. Мемнан шуктымо йӱлана-влакым нуно шарнен кодыт, шкештат тыгак ышташ тунемыт. С.В. Бочкарёв йӱла-влакым чын шукташ кӱлмӧ нерген тыге каласыш:
– Ужында, 3-4 ияш йоча-влак ача-авашт семын модмыла «пайремым эртарат», чаркам пералтен колтымо семын ыштат. Нунылан тиде нормыш савырна. Аракам подылмо йӱла-влакым у тукымна тунемеш. Кызыт ме шке койышнам эскерен, пайрем йӱла-влакым шот дене ышташ тӱҥалына да тушеч уда койышым кораҥдена гын, илен-толын, аракам йӱмаш шагалемеш. Тыге ик-кок тукым гыч у, шотан йӱла-влак илышыш пурат, нунат нормыш савырнат.
Тидым ышташ неле огыл дыр. Лач ача-ава-влаклан сайын шонаш тунемман, ончыкылык тукым верч мутым кучыман. Куандара: кызыт южо ача-ава ешыште аракам йӱмаш деч кораҥаш тырша. Теве шукерте огыл ешем дене родо-влак деке шочмо кече пайремыш мийышна. Ӱстел тич чес ыле: мелна, тӱрлӧ салат, шашлык, шере кочкыш, шокшо чай… Ны кленча, ны чарка, ны кочывӱд пайремыште ышт лий, нигӧ тидын нерген ышат шоналте. Кугыеҥге, йочаге курыкышто мунчалтышна, модын-воштылын, веселан каналтышна. Тиде шижмашым нимогай арака пӧлеклен ок керт ыле.
У тукым нерген мут лектын гын…
Аракам тамлаш йӧратыше ӱдырамаш ден пӧръеҥын тазалыкышт нерген ойлаш гын, тиде эше ик тургыжландарыше йодыш. Специалист-влак ойлат: самырык годым организмым алкоголь дене аяртымаш кунам-гынат шке кышажым ончыкта. Шке тазалыкым локтылмо шотышто веле огыл, а ончыкылык тукымым шочыктымаште. Подылшо ӱдырамаш але пӧръеҥ шочшаш икшывын тазалыкшылан могай негызым ыштат? Поснак пӧръеҥлан таза илыш-йӱлам кучыман. Алкогольлан кӧра икшыве-влак тӱрлӧ патологиян шочыт. Мутлан, «заячья губа», «волчья пасть» манын лӱмдымӧ экшык-влак лач ача-аван арака йӱмыштлан кӧра лийыт. Алкоголь дене аяргыше йоча шукыж годым жап шуде шочеш. Тудо начар тазалыкан, изи нелытан, лунчырий лиеш. Тылеч посна генетике могырым ятыр эҥгек лийын кертеш. А ончыкыжым начар тазалыкан айдеме могай тукымым шочыктен кертеш?..
Колымаш марте кум ошкыл
Йошкар-Оласе наркологический диспансерыште тыршыше специалист-влак могай гына илыш историйым огыт пале! Чӱчкыдын тышке наркоманий йодыш дене веле огыл, тыгак аракам йӱмылан кӧра лекше проблеме годым полышым йодын толыт. Сергей Васильевичын палемдымыж почеш, алкоголизм чер мемнан воктенак коштеш. А черле еҥ черланымыжым шкежат ок умыло. Мутлан, пайрем ӱстелтӧрыштӧ кочывӱдан чаркам пеш вашке ястарыше еҥын 1-ше стадий алкоголизм лийын кертеш. 2-шо стадий годым черле еҥ йӱмӧ деч вара мокмырым шӧраш кычалеш. Шекланыза, тыгай-влаклан жапыштыже полшаш тыршыман. Тидым психиатр але психотерапевт деч посна ышташ неле. Алкоголизмын 3-шо стадийжым эмлаш ок лий, молан манаш гын тунам айдемын психикыже йӧршеш локтылалтеш, ушыжо пыта, тазалыкше лунчырга. Тидыже колымаш марте шукта.
– Айдемылан шкетшылан уда койыш деч кораҥаш моткоч неле. Шкалан шке «йӱаш ок кӱл, тазалыкем лунчырга» манше-влак шагалын улыт. Кажне еҥын кӧргыштыжӧ икмыняр шонымаш озалана, нуно тӱрлӧ личность гай улыт. Пуйто эреак чонышто Айык ден Подылшо кредалыт. Тыгай кӧргӧ конфликт айдемым каньысырланаш, тургыжланаш тарата. Шукынжо, лыпланаш манын, подылыт веле…
Ме полышым йодын толшо кажне еҥым тӱрлӧ йӧн дене эмлена. Молан манаш гын кажнын шке пӱрымашыже, тургыжланыме амалжат тӱрлӧ. Тидым ышташ черлын лишыл еҥже, родыжо але йолташыже-влак полшат. Но эн тӱҥжӧ: айдеме шкеже аяр деч утлаш шонен пыштышаш.