13 декабрьыште Морко тӱвыра полатыште Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже, пашан ветеранже Анатолий Александрович Александровын 80 ияш лӱмгечыжлан пӧлеклалтше «Илышемлан ом ӧпкеле» усталык касше лиеш. Тудо 18.30 шагатлан тӱҥалеш.
Морко район Олыкъял ялыште 1939 ий 15 октябрьыште Анастасия ден Александр Ивановмытын ешыште кумшо икшыве шочын. Илен-толын, тиде рвезе марий тӱвыраште, марий калык коклаште палыме еҥ лиеш. Мутна – уста семмастар, мер пашаеҥ, тале спортсмен, туныктышо, ялозанлыкым вуйлатыше, мӱкшызӧ… поро пелаш, ача, коча Анатолий Александров нерген.
Йоча жап – курымашлык шарнымаш
«Ачам деч ик ият индеш тылзаш кодынам. Сар тӱҥалын. Авам ойлен: ачамым наҥгаят, а мый окнаш ончен, «Чо-о-ой» манын почешыже кычкырем. Ачана сар гыч пӧртылын огыл. Ожно фамилийым ача лӱм дене пуэныт. Ачамын лӱмжӧ Эчук, тышеч Александров фамилий шочын. Ешыштышт ныл йоча кушкын. Ачамын изаже, Никифор Иванов (мый тудым Микиш чузай манынам), 1953-58 ийлаште Марий АССР-ын тӱвыра министрже – икымше – лийын. А ачам сар деч ончыч туныктылан пашам ыштен. Вара тудым Кожлаер ялсоветым вуйлаташ шогалтеныт. Мӱкшым ашнаш тӱҥалын. Икмыняр ий гыч Олыкъялыш кусненыт, тушто у пӧртым чоҥаш тӱҥалыныт. Но илышым сар локтылын», – шарналта Анатолий Александрович.
Ты ой деч вара кумылжо тодылалтмым шижым, но шӱлышым налын, умбакыже тыге мане: «Авам эре ушкалым, моло вольыкым ашнен, садлан кочкашна лийын. Но пӧртым чоҥен пытараш кӱлын. Садлан авам мо уло погым ужалаш тӱҥалын.
Авам пакчаште кынем ӱда ыле, тудым кӱреш, ерыш чыка, муш лиймешке шукта, кошта, тула, мушым шура, кӱнчыла дене шӱдыра. Кыне шӱртӧ дене вынерым куэн, мыланна вургемым урген чиктен. Мылам, межым шӱдырен, пальтом пидын ыле. Авыйлан ӱмыр мучко вуем савен илем, 82 ийыш тошкалше мемнам коден кайыш.
Куд ияш улмем годым кресачам сар гыч немыч аккордеоным конден. А 6-шо классыште тунеммем годым тиде семӱзгарым мылам пӧлеклыш, шокташ тунемым. Вара тӱвыра министерствыште пашам ыштыше чузай «Тый шоктен моштет аман, чечас латкок басан гармоньым налын пуэм» мане. Тудо гармоньым пӧлеклыш, чаплын чиктен шогалтыш, эше вургемым, шке йолчиемжым оптен колтыш. Ынде мыйын шулдыремак кушко».
Фельдшер лийнеже улмаш
Арын школышто 10 классым тунем лекмек, аваже чӱчкыдын черланымылан кӧра Толя Александров Йошкар-Оласе фельдшерский школыш тунемаш каяш тарванен. Но Провой вел Суслоҥгер посёлкышто поездым вучышыжла, Морко район Йошкарэҥер ял марийым, Анатолий Васильевич Красновым (тудат вара МАССР-ын тӱвыра министрже лийын), вашлийын. Тудо культпросветучилищыште туныктен, садлан рвезым тушко тунемаш пураш «тулартен». Тиде вашлиймашлан Анатолий Александров «Юмылан тау» манеш. Илыш корныжо волгалт каен. 1957-1959 ийлаште училищыште мастарлыкым поген, рвезе клуб пашаеҥ лийын лектеш. Морко посёлкышто пу пӧртыштӧ верланыше клубышто тунам кум еҥ пашам ыштен. Анатолий толмеке, иканаште агитбригаде дене лектын, районысо калыкым куандараш тӱҥалыныт. «Морко сӱан» номер дене тӱрлӧ кундемыште марий калыкын йӱлаж дене палдареныт.
1959 ийыште Моркышто калык театр почылтын. Театрын почылтмо кечым А.Александров моткоч жапла. Лач тудын темлымыж почеш А.Волковын «Ӱдыр кумыл» пьесыж почеш спектакльым калык ончыко луктыныт. А шкеже ты спектакльыште 1962 ий марте модын.
Туныктышо да тале спортсмен
Клуб пашам моткоч йӧратыше рвезым Арын школын директоржо Александр Белков туныктышо лияш «сымыстарен» кертын, но А.Александровым районысо тӱвыра пӧлкам вуйлатыше паша гыч колташ шонен огыл. «Изи Корамасыште клуб уло, тудым вуйлаташ колтем. Тыгодымак школышто пионервожатыйлан ыштен кертат», – манын.
А.Александров Изи Корамас клубышто, Арын да Купсола школлаште пашам ышташ тӱҥалеш, чыла вере ансамбльым пога. Ынде вич коллективым вуйлата, пырля ямдылыме концертым ончыктат. Телым кажне ялыш ече дене коштын. Изи Корамасышке пачерлан пуртышо Япуш кова деке пычкемыш йӱдым веле толын пура улмаш.
Ынде Анатолийын ече дене ӱчашаш кошташ кумылжо лектын. Кажне таҥасымаште икымше верым налын. Икана Йошкар-Ола гыч Морко роношко пединститут гыч практикыш студент толынат, «Районыштыда спортсмен уло мо?» манын йодын. Практикант Шернур районын эргыже Гавриил Гаврилович Ибраев лийын. Кок рвезе вара кугу йолташыш савырненыт. Ибраев Александровлан пединститутыш тунемаш каяш темлен. Тыге музыкант, спортсмен Анатолий Александров 1962 ийыште естествознаний факультетыш химик-биологлан тунемаш пура.
Вич ий – эре спорт, художественный самодеятельность да эре сеҥымаш!
Кажне смотр-конкурсышто– икымше вер
А.Александровын вузым тунем пытарымылан кум школ гыч ӱжмаш толын. Ик кечын Морко районысо Шеҥше школым вуйлатыше кечыгут туддене пырля лекцийлаште шинчен, шкеж деке пашаш налнеже улмаш. Анатолий кӧнен. Тудым директорын воспитатлыме паша шотышто алмаштышыжлан шогалтеныт, тыгак урокым эртарен, ече дене кошташ туныктен. 7 ноябрь пайремлан концертым шындаш пижын. Вет тудын чон йодмо пашаже – художественный самодеятельность. Смотр-конкурсышто эн виян коллектив семын Шеҥше школым палемденыт да баяным пӧлекленыт. Тыште кок ий пашам ыштымек, аваже ялыште шкет кодмылан кӧра Азъял школышко пашашке кусна, туштат директорын воспитатлыме паша шотышто алмаштышыже лиеш.
Химийым, ботаникым, музыкым, физкультурым туныктен, а кастене муреныт да куштеныт. Ныл еҥан коллектив Йошкар-Олаште смотр-конкурсышто сеҥенат, нуным Горький олашке колтеныт. Моско гыч «Марий АССР-лан 50 ий» телепередачым войзаш толыныт, нунат тушко логалыныт. Художественный самодеятельностьым вияҥден шогымылан Азъял школлан пианиным пӧлекленыт.
Горький ола гыч пӧртылмек, пединститутысо физике-математике факультетыште ик жапыштак тунемше ӱдырым, Валентина Никифоровам, марлан налеш. Ваш келшен, вычыматен илымыштлан 2020 ий январьыште 50 ий темеш. Шкешт гаяк ушан-шотан ныл икшывым ончен куштеныт, лу уныка да ик кугезе уныка чоныштым куандарат.
1971 ий 31 январьыште А.Александров Морко СПТУ-шко «замполит» (директорын алмаштышыже) лиеш. 23 февраль пайрем вашеш концертым ямдылат да Йошкар-Олашке художественный самодеятельность-влакын смотр-конкурсышкышт каят, тушто икымше верым налыт. Ынде корно Пенза олашке икымше Всероссийский сморт-конкурсыш наҥгая. Тушто жюри член-влак нунын ӱмбак шулен кайыме гай онченыт. СПТУ-што кум ий пашам ыштымек, А.Александровым КПСС Морко райкомыш пропаганде ден агитаций пӧлкам вуйлаташ шогалтат. Но чонжо тӱвыра илыш деке утларак шупшын. 1976 ийыште СПТУ-шко кусараш йодеш. Угыч самодеятельностьым вияҥдаш пижеш.
Шкеже баяным шокта. Кушко огыт мий, эре икымше верым налыт. Эре аншлаг! Нуно Волгоградыш, вара Куйбышевыш, Москош миеныт. Смотр-конкурсышто лийше СПТУ-н тунемшыже-влаклан йот эллашке путёвкым пуэныт.
Председатель да Морко хорын «ачаже»
Чолгаеҥын пашажым ынде ялозанлыкыште ужаш лиеш. 1982 ийыште «Родина» колхозыш пашаш ӱжыт. «А мо, авторитетем уло: химик-биолог улам, райкомышто ыштенам, йоча годсек мланде пашам палем, имне ӱмбач волалтын огыл, ял илыш келша манын шоналтышым да кайышым», – ойла тудо.
Вигак Горький оласе ялозанлык институтыш куд тылзаш курсыш тунемаш кая. Советский районысо «Рассвет» озанлыкыште стажировкышто лиймыж годым Эстонийыш паша опытым тунемаш колтеныт. Тушто «BAMBOLA» коллектив хор туге чот чаплын мурен, тидыже Морко марийын чонешыжак логалын. Ынде вуйышто муро гына пӧрдын.
А.Александровлан «Новый путь» колхозым вуйлаташ ӱшанат. «Шоныдымын-вучыдымын предколхоз лийым. Озанлык лунчыргышо, корма уке, вольыкым вес колхозла гыч кондымо корма дене пукшен лукна. Эркын йол ӱмбак шогална, но мыйын ушым Эстонийысе хор «пудыратен». Тыге 1986 ийыште ныл да утларак йӱк дене мурышо хорым ыштышна. Морко академический хорын «ачаже» улам манын каласен кертам, кызытат тушко мураш коштам», – умбакыже ойла ветеран.
1990 ий 12 февральыште А.Александровым Морко тӱвыра пӧлкам вуйлаташ шогалтат. Районысо тӱвыра илыш сай могырыш савырна. Ӱмыр мучко сылнылык тӱнялан шкенжым пӧлеклыше еҥлан 1995 ийыште Марий Эл Республикысе тӱвыран сулло пашаеҥже лӱмым пуат.
Анатолий Александровын чон йодмо вес пашаже – мӱкшым ончаш. Аважын йодмыж почеш Олыкъялыште у суртым чоҥен, ынде кугу еш тышке чумырга. Кеҥежым ялыште – узьмак: йырваш пеледыш, мотор сад-пакча да мӱкш иге гаяк куанен пӧрдшӧ уныка-шамыч чоныш ласкалыкым пуртат.
Анатолий Александровичын илыш корныж нерген каласкалымыжым колыштмек, кушеч тудын тынар вийже, марий культурым йӧратыме тулжо лектеш манын шоналтышым. Тудо моткоч ушан, шкенжым эреак чаткан кучышо пӧръеҥ. 80 ияш гынат, шӱм-кылже дене самырык годсыж гаяк ура чонан кодын.
Татьяна Пчёлкина.
Еш альбом гыч налме фото.