– Василий Регеж-Гороховын «Лум ӱмбал пеледыш» книгаштыже (1966 ий) тыгаяк лӱман повесть уло. Тушто 1942 ийысе ик действийыште Кужэҥер район Шорсола кундемыш шошо велеш немыч самолёт волен шинчеш. Да еҥ-влакын ял велым толмыштым ужын, тудо уэш чоҥештен кая. Мыйын йодыш лектеш: тыгак лийын мо? Немыч самолёт Марий кундемыш чынжымак чоҥештен толын кертын мо?
Юрий Алексеевич.
Йошкар-Ола.
Йошкар-Оласе историй тоштерын фондыштыжо немыч-влакын агитационно-пропагандистский материалышт аралалтыт. Нуным Марий кундемыш 1941 ийыште самолёт гыч шуэныт. Тидыже немыч-влак велке куснымо шотышто ӱжмаш-листовко-шамыч лийыныт. Тушто кузе тидым ышташ, кузе немыч позицийыш вончаш возымо. Тыгак буклетын ик ужашыже Германийысе пленыште сай да кочкын илыме илыш нерген ойлалтеш. Нине сылне сӱретан шомак-влакын «чыныштым» ме нацизмын осал пашаж нерген каласкалыше факт-влакым сайын палена, тыгак кинофильмлаштат ужынна.
Шуэн вашлиялтше тиде документ «Совершенно секретно» гриф дене аралалт кодын. Тиде уверым 1941 ийыште Марий АССР-ын элгӧргӧ паша шотышто нарком М.Иванов Москошко увертарен: «1941 ий 4 да 5 ноябрьыште фашист самолёт-влак Юл эҥер сер воктене улшо Курыкмарий, Юрино да Йоласал районлаште чоҥештылыныт. Тылеч вара икмыняр объектым шалатыме да контрреволюционный листовко-влакым кышкен кодымо; еҥ-влак колен огытыл. Курыкмарий районышто «Дубовая» кӱртньыгорно станцийыш (а тудо чодыра промышленностьышто кугу верым налын шога) 11 авиабомбым кудалтыме, тышеч нылытше – кугу калибраным. Бомбо икмыняр вере кӱртньыгорно ден электросетьым изишак шалатен, шым илыме пӧртыштӧ окна янда-влак пудыргеныт. Орехов Яр пристань воктене листовко-влакым кышкен кодымо. А Юрино пашазе посёлкышто 4 ноябрьыште 19 шагатат 30 минутлан самолёт-влак 12 фугасный авиабомбым шуэныт. Нунын кокла гыч иктыже пудештын огыл. Колышо уке, эҥгек кугу огыл.
5 ноябрьыште 19 шагатат 30 минутлан Курыкмарий районышто кокымшо гана самолёт чоҥештылын да Коротни пристань воктене 4 авиабомбым кудалтен. Ты кечынак 3 шагатлан эҥер гоч вончымаште Юрино посёлкыш фашист самолёт кокымшо гана чоҥештен толын да кӱртньыгорно станций деран авиабомбо-влакым шуэн. Станцийым шалатыме огыл. Курымарий районышто икымше гана чоҥештылше самолёт деч вара 300, Йоласал районышто 639 контрреволюционный листовкым погымо».
Тидыже Марий кундем гыч Москошко колтымо документын ужашыже гына. Тушманын самолётшо-влакын керылт пурымышт деч вара саде районлаште диверсант-влак лийын кертме шот дене агентурно-оперативный пашам виктараш оперативный группым колтеныт. Ленинградысе военно-воздушный академийын командованийже дене кутырен келшен (тусо вуйлатыше-влак республикысе пачерлаште иленыт), Юрино посёлкыш 1-ше ранган инженер Яновскийым пудешталтдыме бомбо-влакым ончаш да пудештараш колтеныт.
1941 ий шыжым Юл эҥерын пурла серыштыже тушман деч аралалташ манын, военно-полевой участке-влакым ыштыме. Нунын кокла гыч иктыже – 19-ше №-ан Курыкмарий участке – 45 меҥгышке шуйнен. Тудо Дубовая – Карачурино – Заячья Пристань – Орехов Яр линий да умбакыже Юл эҥер мучко ышталтын. Тыште йӱштӧ телымат республикын тӱрлӧ районлаж гыч 10 тӱжем наре еҥ пашам ыштен. Нуно окопым, блиндажым, танклан келыштарыме вынемым, дот ден дзотым кӱнченыт. Фронтышто ситуаций неле улмаш, сандене тушманын войскаже тышке толын лектеш манын ямдылалтыныт. Тыгай пашам Звенигово, Килемар да Курыкмарий районлаште 30 утла еҥ шуктен. Шукынжо 4 да 5 ноябрьыште немыч авианалётчик-влакым ужыныт.
Тушманын кудалтен кодымо листовко-влакым госбезопасность органлашке сдатлыме. Кызыт нунын икмыняр ужашыже РФ ФСБ-н Марий Эл Республикысе управленийжын архивыштыже аралалтеш. 2000 ийла тӱҥалтыште икмыняр материалжым Йошкар-Оласе историй тоштерлан пуэныт.
Документ почеш, немыч самолёт Кужэҥер район марте толын шуын огыл. Очыни, лач кӱшнӧ ончыктымо факт-влакым повестьыш пуртымо.
Эльвира Терентьева.