Таче кечынат кажне еҥлан монча – мушкылтмо вер веле огыл, а тазалыкым пеҥгыдемдыше, юзо виян да шнуй вер. Ожнысек тудо капымат да чонымат эрыкта манын ӱшанат. Вет кап, чон тазалык эре арулык дене кылдалтын.
Тошто калык ӱшанен: мончаште вес тӱнян шолып вийже дене вашлияш лиеш. Тиде вийым поремдаш манын, калык тӱрлӧ радамым да йӱлам шуктен. Икмыняржым нунын кокла гыч Провой кундемысе краеведений тоштер пашаеҥже-влак экспедицийыш коштмо еда поген.
Куэ выньык эн кӱлешан
Мончаште ик эн кӱлешанлан куэ выньык шотлалтеш. Выньыкым Кванча арня годым погаш тыршеныт (Иркин ял). Тыглай арняже руш Иван Купала пайремлан лачеш толеш. Тиде жапыште 41 тӱрлӧ шудым погеныт, тудо эм лиеш, шоненыт. (Иркин ял)
Адакшым пушеҥге лышташын тӱжвал тӱсшым онченыт. «Куэ лышташ йылгыжаш тӱҥалеш, ӱяҥеш – выньыкым погаш лиеш», – манын ойленыт (Кужмара). Куэ выньыкыш пызле укшым кылденыт. Тудыжо осал деч аралышаш улмаш. (Тошнур ял). Илян кече деч вара выньыкым погымо языклан шотлалтын. (Какшамарий ял).
Выньыкым мончаште мужырын когартеныт, молан манаш гын ӱмырыштӧ шкетын, пелаш деч посна, кодын але шкеже колен колтен кертат манын ӱшаненыт. Мончаште кучылтмо выньыкым йӱлалташ огеш лий улмаш – йӱлалтышылан йот илышыш вончаш неле лиеш, шоненыт. (Чакмарий).
Капкыллан куан
Мончаште мушкылтмо кажне ужашыже шке йӱла дене кылдалтын. Тиде йӱлаже айдемым аралаш да капкылым пеҥгыдемдаш келшыше лийын. Шке капкылым выньык дене кырымат тудланак лачеш толын, вет выньык дене кырыме капкыллан пеш кугу куаным да пайдам конда манын ӱшаненыт. Тидлан мончаште шке вер уло: тиде шӧлдыра. Кужмара да Чакмарий велне тудым сӧндрамбал маныт, Эсмекпляк велне – сӧндрапал, Выльыпсолаште – лӧка, Тошнур велне – лӧкамбал, Какшамарий велне – плачамбал.
Шӧлдыра мончаште эн виян да куатан верлан шотлалтын. Тидыже, кырен пытарымеке, выньык дене шӧлдырам ӱштылын, шке капкылым яген налме йӱла ончыкта. Тыге шӧлдыра куат капыш вонча манын шоненыт.
Кырыме деч ончыч коҥгаш корка гыч кум гана вӱдым «Сайже толжо, осалже кайыже» манын кудалтат. Йочалан гын «Паваже толжо, какаже кайыже» маныныт. (Какшамарий ял). Тыгай мутымат кучылтыт: «Шокшыжо толжо, йӱштыжӧ кайыже, пӱжалтме годым чыла черже кайыже, ньога-шамыч деч чыла черже кайыже». (Пӱнчылӱвал ял)
Йолвундаш гыч
Капкылым «лывырташ» йолвундаш гыч тӱҥалыныт, молан манаш гын йолвундаш ӱлыкӧ кап нелытым куча да нумалеш. Садлан, пагален, выньык дене эн ончыч йолвундашым лупшеныт. Тыгодым кырыше тӱрлӧ аралыше, осалым кораҥдыше мутым каласен: «Моча кува, моча кугыза капкылемым выньык дене, воштыр дене кырем. Чыла осалым, еҥ шинча вочмым, еҥ шомакым выньык дене, воштыр дене кырен луктам. Маська гай патыр лийже, пире гай писе лийже, рывыж гай чоя лийже. Ушан лийже, шотан лийже». Але тыге ойленыт: «Тумо гай таза лий, куэ гай ошо лий, ваштар гай лывырге лий, писте гай кушкын шого». (Чакмарий)
«Тӱжем выньык лышташ тӱжем шомакым (лӱм) ӱмбачын ойырыза, шокшо вӱд дене когартен, сай, чиста вӱд дене эрыктен, осал тушманым, шомакым ойырена. Чодырасе пире, маська, мераҥ, ур (лӱм) олмеш черланыже».
«Пире иге, маська иге, шуршо-шуршым кочкеш. Авагашталан неле лийже, (лӱмлан) куштылго лийже». (Нуктыж ял).
«Тиде выньыкыште мыняр куэ гыч укшым налме, тиде выньыкыште мыняр лышташ уло, кунам шотлен луктын кертыт, тунам иже осалым ыштен кертышт. (Тошнур ял).
Изи азам выньык дене кырыме годым Кужмара велне тыге ойлат: «Куэ ик ияш воштыр гай кушкын кайыже, куэ лышташ гай оваргыже». Ойлен пытарымеке, тудым кум гана унчыливуя, йол гыч сакалтыман. (Нуктыж ял)
Адакшым мончаште «тау» манаш огеш лий, тиде олмеш кырышылан, мончам олтышылан «Кидет-йолет лывырге лийже» маныныт (Аркамбал ял).
Капымат мончаште кузе шуын йыген огытыл: кӱшыч-ӱлыкӧ мушкын воленыт улмаш. Шӱалтыме годым, тыгак кӱшычын, кынервуй гыч, коҥлайымалыш мушкын воленыт. Тыге огыл гын, вес тӱняште икте-весым ужаш амал огеш лий манын шоненыт.
Азам мушмо годым
Изи азам мончаште мушмо нерген поснак каласыме шуэш, молан манаш гын мончаште илыше да тудым аралыше Монча оза але Монча кугыза нӧргӧ, пушкыдо чонлан эҥгекым конден кертеш. Чакмарий велне илыше калык тыге шона:
— азам мончаште лӱм дене ойлаш огеш лий. Мушкаш кондымек, кугырак еҥ тыге ойла: «Маська иге толеш, пире иге толеш, маська иге толеш, пире иге толеш». Янлык лӱмым кучылтмо осаллан изи шӱмым кычал муаш йӧным петыра;
— кок ий марте изи йочам сӧндрамбак (лит.: шӧлдыраш) пышташ огеш лий; пыштет гын, тудын ӱмыржӧ кӱчык лиеш.
Монча оза (кугыза), верым аралыше, толшо-влаклан шукыж годым полша, но тудым пагалыдымым верештара да черымат колтен кертеш. Садлан мушкылтмо верыште икмыняр радамым шукташ кӱлеш: мончаште кугун мутланаш, пайремлаш, мураш огеш лий. Пураш тӱҥалме деч ончыч, Монча озалан вӱдым оптен, мушкылтмо ӱзгарым ямдылен, выньыкым когартен шӧлдыраш пыштен, «Моча Оза мушкыт, вара ме толына» манын коденыт. Южгунамже тиде йӱлам мушкылт пытарымеке шуктеныт: Озалан шӧлдырам кырыме выньык дене ӱштылын, икмыняр гана тудым лупшалын, тазыш вӱдым темен, мушкыш ден шовыным пыштен коденыт. Мончам йытыраен, кӱварым ӱштын, озалан тауштен петырен коденыт.
Лу шагат деч вара мончаште мушкылташ огеш лий. Тиде жапыште осал куатла: тудо лӱдыктен, мончаште петырен, шинчашкат койын кертеш. Тыгак тоштыеҥ лу шагат деч вара тӱня пытен каен кертеш манын шонен. Тӱня пытымек, Юмо ончылан чара шогалме кугу языклан шотлалтын. Тидлан Юмо вигак тамыкыш колта.
Адакшым мончаште кӱрылтшӧ ӱп-влакым кышкаш огеш лий улмаш. Нуно мончаште ылыжын, капышке пурен каен кертыт манын шоненыт. Капыш пурен кайымек, айдеме колен колта. Тыге шонымыжо мончам арушто кучымо нерген каласкала, шонена.
Тоштер пашаеҥ-влак палемдат: монча марий калыкын илыме радамыштыже кызытат кугу верым налеш да юзо улмыжым йомдарен огыл. Шуко радам ден йӱлажым калык кызытат монден огыл да шуктен шога.
И.В. Комисаренко, Звенигово тоштер фондысо коллекцийым аралыше.