Кидмастар Ираида Степанова марий тӱрым уэмдымылан да калыкнан мастарлыкшым чапландарымылан кӧра марий тӱняште веле огыл, моло вереат палыме. «Энсай» кевытым почмылан тений июньышто 20 ий темын.
А шукерте огыл Марий тӱр рӱдер Йошкар-Олан историй сынан верышкыже – «Онар» ресторанын полатышкыже – куснен. Лӱмжат вес семын маналтеш – Марий тӱр тоштер. Чынжымак, полатын ончыл зданийыштыже «Энсай» кевытыш пурен лектын, марий арверан лияш йӧн уло. А Марий тӱр тоштерыш логалаш шеҥгеч пурыман. Полатын ик кыдежыште тӱрлӧ заказым шуктат, весыште чайым подылмо да марий кочкышым ышташ верым йӧнештарыме. Изи тӱрым тӱрлаш тӱҥалме деч тыгай кумда корным тарватен кертше Ираида Александровна верч кугешныме гына шуэш.
Кидмастар деке унала мияш амалжат кугу ыле – 3 октябрьыште уста тӱрлызылан 65 ий темын. Ава семын порын вашлийше да марий тӱрым умылаш ӱжшӧ ӱдырамашын мастарлыкшылан кузе от куане?!
Ожно марий ӱдырамаш-влак тӱрлеман вынер тувырым чиеныт. Марий тӱрнам угыч илышыш пӧртылтымаште кугу надырым Ираида Степановат пыштен. Садланак тудо «Калык кидмастар» чаплӱмым республикыште ик эн ончыч сулен.
– Ираида Александровна, идалыкыште – 365 кече, а те тушеч мыняр кечыжым марий вургемым чиеда?
– Арняште кум-ныл ганаже чием. Южгунам гына шагалрак лиеш. Икмыняр тувырым рож марте чиенам, шовычым лыжгайымеш пидынам. Марий тувырым йӧратем. Кушкын толамат, южо тувыр-шовыремже кечалта. Шке ыштенам да сандене шерге улыт.
Кызыт вынерыш тӱрлен чием. Ожно марий-шамыч кыне вынерым куэныт. Тудо йытын вынер деч каплан куштылго, ырыкта да эмла. Ик пӧръеҥ-пенсионер кыне вынерыш сай тӱран тувырым йодын толын ыле. Ик идалык тудым чийымеке, мыйым лӱмынак кычалын муын да шке шонымашыжым каласен: «Тыйын ямдылыме тувырет мотор гына огыл, эше мыйым эмлен». Коваштыштыже кырча-марча лектын пытенат, монча деч вара тудым чиен да кечымучко коштын – тыге уло капше йытыраялтын.
Ожно кыне нӧшмыжат да вынержат, очыни, ала кылмаш пуэн огытыл, ала черже дечат арален ашненыт. Вет марий калык, мо эскерем, чылажымат тыглаяк огыл ыштен.
– Марий калыкын кече календарьжым тӱрлымыда оҥайын чучеш. Кузе тыгай шонымаш лектын?
– Эре ожнысым шымлаш тӧчем. Тыгай календарьым Марий научно-шымлыше институтын археологшо-влак шун кӧршӧкыштӧ кӱнчен кычал муыныт. Марий калык кече ден тылзым шотыш налын ила. Эртык дене палдарыше кече календарь пеш оҥайын чучын, сандене тӱрленам. Вич кечаш арням ужына. Тидыже вич лукан шӱдыр гай коеш.
– Тӱр – тиде тыланда мо? Туддеч посна илен кертдымыдажым кунам шижында?
– Илыш мучко тӱрлӧ семын палдырнен. Эн ончычак тӱр келшен да кидмастар семын шуаралтынам. Ондакше тыгай шонымаш лийын огыл, но ала-могай юзо вий тӱрлаш таратен. Варажым «тӱр мыйым нелын» манын кертам.
Кызыт тӱрын мом ончыктымыжым шукын палынешт. Мыйымат ты йодыш тургыжландарен. Вес йӱла дене илыше-влакын шке историйышт уло. Книгаштым тӧрлен, весемден савыктен луктеденыт. А марий калык тыгай книгам возен коден огыл. Тӱрна уло! Тушко мом шыҥдарымым кӧлан кӱлеш гын, чыла умыла. Тиде шонымаш кызытсе пагытыште мыланем эн шерге.
– «Маритӱрыштӧ Юмо-влак» книгалан материалымат ятыр ий погенда.
– Книгам гына иктаж кум-ныл ий чумыренам. Чылажат иканаште ок ышталт, тудым вет кӱктен шуктыман. Тидыже тӱрлӧ савыртыш дене мый декем толын.
– А кызыт мом шымледа?
– Тоштырак тӱр дене палдарыме шуэш. Кодшо телым Угарман кундемын тошто сорокажлан заказым ыштеныт ыле. Тыге ончалмаште нимо утыжат уке: калпак, саҥга, поч да шулдыр. А тӱржым лукташ тӱҥалынам гын… От умыло гын, схемышкат ок воч. Тӱрлен пыштенам, ургашыже йодыш лектын. Тыглай арвер, но тынар шуко оҥайже уло, чыла умылыман. Шуко жап туддене тыршенам. Тыгак тоштерлан тошто семын ыштыме тӱкан шуркам ышташ тӱҥалнем. Шукынжо стилизованныйым келыштарат. Вет тошто годсышто кӱшныжӧ йыргешкыже уке, тӱкыштыжӧ эше кок тӱкӧ лекмыж дене оҥай, почыжо кужу йолвундаш марте.
– Эн шуко пашада кокла гыч кудыж дене чынжымак кугешнеда?
– Кажныже мо дене гынат шерге. Теве шкаланем тувырым тӱрленам ыле. Икымше гана «Марий вургем пайремым» ме «Марий Ушем» мер организаций лӱм дене эртаренна. Тунам кидшокшышто да ӱлнӧ оборкам, эн шуко да тыгыде тӱран ыле. Чонлан келшыше вургем. Кызытат уло тудо, но размерже ынде изирак.
– Ужам: Ираида Александровна у пашалан эре тунемеш, кызыт ӱштым куаш…
– Кызыт икте шийдарманым ышта, весе куа, кумшо тӱрла. Марий ӱдырамаш чыла моштышаш. Ожно марий вате мый тӱрызӧ але куышо улам манын коштын огытыл. Меат нунын кӱкшытышкышт шушаш улына. Шӱдырымӧ марте эше миен шуын омыл, ямде шӱртым кучылтам.
– Тендан шонымаште, марий ӱдырамашын вургемже могай лийшаш?
– Ме тӱрлӧ улына. Кызыт шукынжо шкеныштым сценылан ямдылат. А кумалтышыш, марий пайремыш, сӱаныш чияш шона гын, традиционный вургем кӱлеш. Тидым лугыман огыл. Кызыт Шернур велне сценыш писын чиен лекташ манын, аршашым, шӱшерым, алгам иктеш ыштат. А чынже дене тыште кум арвер лийын. Тувыр, ош шовыр, сывын тошкалтыш гай ӱлычын кӱшкӧ шукемын кӱза. А сценыш ужар сывыным чият да тушко кум тошкалтышым урген шындат. Самырык-шамыч, тидым ужын, шкаланышт келыштарат. А могай чевер тӱс-влакым пуртат кызыт? Марий вургем поян лийын да чаткалыкым ончыктен. Орнамент дене тыгыдын, шыныкын тӱрлалтеш – кажныжын тӱсшӧ, верже улыт. Чын марий вургемым XIV гыч XX курымышто улшым шотлыман. Айста чын марий вургемым чиена манме шуэш…
– Ираида Александровна, те таче уста тӱрлызӧ радамыште улыда. Сандене тендан деч марий тӱрын ончыкылыкшо нерген йодаш тоштам, вет теат шкендам тидлан мутым кучышо гай шижыда, шонем.
– Марий тӱр кызыт йолымбалне пеҥгыдын шога. Ме 2000 ийыште «Марий вургем пайремым» эртарышна. Тунам ужалымаште марий вургем уке ыле, кевыт нерген шонкаленна. «Труженица» фабрикына лийын гынат, мемнан-шамыч, Москош миен, марий тувырым налмышт нерген кутырат. Материалже пеш чот чапле йытын да лапсан лийын.
Кызыт ятырын тӱрлаш шонат, тунемыт, икте, весе налнешт. Пеледыш пайремышкат, моло вереат чият. «Энсай» кевытыштат тидым шижына: шукырак марий вургемым йодыт. Книгам почынат, онлайн да моло семын тунемашат йӧн-влак улыт. Меат кок тӱшкам туныктенна. Шкештат мастар валне мастар лийыныт.
– Эше те экскурсийым эртарыме пашамат ворандараш йӧным да жапым муыда.
– Тений шым да индеш памашым ончыктен коштыктымылан 20 ий темын. Кызыт шым тӱрлӧ направлений дене пашам ыштена. Шернур районысо Кукнур, Марисола, Эшполдин кундемлам шымлымашлан пӧлеклышна. Тушто Йӱштӧ Кугыза турист-шамыч дене кеҥежым пашам ыштен огыл, ме тидым тарватышна. Тиде направленийым «Сернурские легенды» манын лӱмдышна. Марий Турек районышто марий йӱла дене палдарыше маршрутым почынна. Тусо этнокудыш пурен лектына.
Марий тӱр тоштерыште паша шолеш ыле. И.Степанован кажне кечын тыршыме сомылжо ятыр кугу пашам тарваташ, «Марий тӱрын тӱрлем сымыктышыже» кок томан книгам да моло савыктышымат савыкташ полшен. Саша эргыж дене Марина шешкыжат кугу эҥертыш улыт. Моло кумылан еҥат толыт, полшат. Ныл ийыш тошкалше ӱдыр уныкажат Ираида Александровнам куандара.
Марий тӱр тоштерыште ончыкыжымат сай лектыш лиеш манын ӱшанена. Тиде верым рӱдер манмак шуэш, вет тоштержат, кевытшат марий тӱр шотышто кугу пашам виктарыше рӱдӧ вер улыт.
Эльвира Терентьева.
Авторын фотожо.
