Марий еш моло калыкын ешыж деч ойыртемалтеш. Тидын нерген Тӱҥ онаеҥ А.И.Таныгин Марий калык погынын «Марий йӱла» секцийыштыже каласкален ыле. Кызыт ме тудым тыланда радамлена.
Кузе умылыман?
Шочмо калыкнан юмыйӱла да ойпогыжо негызеш ешым чумырымаш – тиде чылт марий айдемын сомылжо гына. Еш пого – тиде кок самырык шӱм-чонын шке кумылышт почеш эрыкан ушнымашышт.
Марий илышыште, марий юмыйӱлаште еш дене илымылан, йочам шочыктен, ончен куштымылан кумда верым, кугу тӱткылыкым ойырымо. Тиде – ош тӱнясе корнынан тӱҥ илыш йогынжо да мландымбалне еҥ-влакын илышым чоҥымо тӧртыкышт. Йӧнжӧ гына (йылме, тӱвыра, йӱла радам) тӱрлӧ ончалтышан да шӧрынан.
Тӱням Юмо-Пӱрышӧ шочыктен, Шайтан нимомат ыштен огыл. Ме йочанам шочыктымеке, тудым йӱктен-пукшен, ончен куштен, кажныжлан пӱрымӧ тӱсым пӧлеклена, тунемше, пашаче, марий тукымвожым, тӱвырам, йӱлам жаплыше лийже манын тыршена. Ача-аван, калыкын тӱткылыкышт деч посна ик марий икшыват кодшаш огыл.
Ме тошто ой гыч палена: тукымын кугуракше еш кӧргысӧ йодыш-влакым тӧрлымаште шуко палыше верысе онаеҥлан эреак эҥертен. Юмынтаҥ (духовный йолташ) поро кумылжо, ойжо дене самырык-влакын илышыштым тӧрлен толаш, кӱлеш йогыныш виктарен колташ полшен. Тиде йӱла, аза шочмеке, у айдемын шочмо йӱлам шуктымаштыжат раш палдырна. Мутлан, лӱмым ойырымаште, мончаште мушмаште да тулеч молыштат.
Могай жап келшен толеш?
Ожно ӱдыр-влаклан марлан кайыме ийготым 21 ийым шотленыт. А пӧръеҥ 32 ияш мартеат пелашдыме лийын кертын.
Кызыт самырык-влак тидым ондакырак ыштат. Тыгодым ешым чумырымо шотышто уш-акылышт верыште ок шинче. Тидлан кӧра чӱчкыдынак еш жап шудеак шалана. Садлан мужыраҥаш вашкыме ок кӱл. Ешаҥаш шонышо палышаш: пӧръеҥ ден ӱдырамаш кокласе ийгот ойыртем 16 ийым вончышаш огыл.
Ӱдырамаш 28 ияш марте йочам ыштен огыл гын, тудо азапланышаш да азаланышаш. Чон шепкаштыже у илыш ок ылыж гын, ты тукымын корныштыжо кугу сулык уло. Але тыгат лиеда: ешыште пӧръеҥ тӱлаҥдарен ок керт гын, тыгай годымат урлык шотым пудыртымо палдырна.
Акрет жапыште юмыйӱла почеш у ешым чумырымо годым каче ӱдырын ача-аважлан олным тӱлен. А таче мужыраҥме йӱла мондалтеш. Илыш у йӱлам, у шот-радамым шочыктен: самырык-влаклан суртым чоҥаш, озанлык погым улаҥдаш ача-ава-влак кок могырымат шке кумылын полшат, шергакан пӧлек семын кузыкым пуат.
Ожнырак кузык шотеш суртым, озанлык погым, чонан вольыкым пӧлекленыт гын, тений пачерым, машинам кучыктат. Тыгай пӧлек у ешыште шнуй арвер семынат аралалтеш да ончыкыжым йочан, уныкан кучемышкыже кусна.
Тенийысе илышыште чылажат лиеда. Вашлийыт, ешым чумырен ончат, ойырлат… Но ожно марий калыкыште ойырлымаш, еш шаланымаш пеш шуэн палдырнен. Ешым кучымаште, тудым аралымаште тошто йӱла, тӱвыра пеш виян лийыныт. Ойырлымашкак шуыныт гын, нигунамат пуымо кузыкым мӧҥгештараш тыршен огытыл: ӱдырын кузыкшо пӧръеҥ тукымеш кодын, пӧръеҥын кузыкшым ӱдыр урлыкешак араленыт. Кӧ мӧҥгештараш тӧчен гын, марий-влак тыгай еҥым намысдымылан шотленыт да «шке ӱмбакыже кугу сулыкым налеш» манын ойленыт.
Ош тӱняшке толеш чукайна
Йочан шочмыжо да тудым ончен куштымо, туныктен лукмо нергенат ойлыман. Юмо мыланна тунар икшывым пуа, кунарым ме шке еш шот дене, тукымвожна дене суленна. Пӱрышын аваже деч йочан ончыкылык пӱрымашыжым нигузеат, нимогай чояланымаш дене вашталташ огеш лий: мо пӱралтын огыл гын, тудо ош тӱняшке огешак лек.
Икшывын пӱрымашыже илышыште ача-ава тукымын йӧнжӧ дене чоҥалтеш. Могай шырт-койыш йочалан логалеш, ончылгоч палаш ок лий. Капкыл шотышто начар тазалыкан йочалан кӧра нигӧм титаклыме ок кӱл. Уда ма, сай ма – лачак те Юмо дечын йодын налында. Тыланда ты йочам йӱктен-пукшен, ончен куштен шогалтыман. Тиде – тендан илыш порысда.
Кажне аза чон авам шканже шке ойырен налеш. Йочан шочшаш жапшым, ош тӱняш толмо татшым Пӱрышын аваже шке ӱнарыштыже куча.
Тачысе калык тыгай калыкмут дене ила: «Ача-авам огыт ойыро». Чынже дене тыге огыл. Аза чон мландымбаке толмыж годым огыл, аважын мӱшкыржӧ гыч лекме годымат огыл, мӱшкыр пижме годымат огыл, а ала-кунар жап ончычак шкаланже авам ойыра. Тидым кугу шӱлыш дене авалтше шинчанужшо мастар южгунам гына эскерен кертеш. Онаеҥат ончыкылык аваж воктен улшо йочам ужеш да авагудышто тиде чонын илыш тӱкалтышыжым, аваж пелен помыш шӱлышыжым шижын ила.
Авагудо гыч изи чонанын утлен лекмыже – тиде Ош тӱнясе але мландымбалысе илышын тӱҥалтышыже. Тудо мемнан деке айдеме семын толеш.
Азам лугыч кудалтымашым (аборт) кугезына-влак ятыр жап паленат огытыл. Марий юмыйӱла тидым кугу сулыклан шотла. Тиде сулык эн ончычак ача-аваже, тушман да кучем коклаште пайлалтеш. Тиде сулык шке ӱмыргорнеш веле огыл возеш, тудо тукымвожланат куснен кертеш.