Лӧдыш пуртышо чер

Тӱняште: 1998 ийыште ООН-ын Генеральный Ассамблейыштыже лӱмын чумырымо сессий эртаралтын. Тыште наркотик черын тӱняште кенета чот шарлымыже нерген ойленыт, тиде туткар деч 2008 ий марте кораҥ керташ манын, уло тӱня дене пашам кыртмен ыштыме шотышто каҥашеныт. Но ООН-ын шукерте огыл палдарыме данныйже почеш кызыт тӱняште 185 миллион еҥ наркотик дене варнен ила. Тидыже уло тӱняште 3% еҥ, но 15-30 ияш-влак коклаште – 12% еҥ. Наркотик йоча да самырык-влакын илышышкышт чотрак да чотрак пура, тыгодым ты аяр дене пайдаланыше ӱдыреҥ-влак шукемыт.

Российыште: 2021 ийлан Российысе наркодиспансерлаште 460 тӱжем еҥ учётышто шога. Такшым наркотик дене варналтше-влак ятырлан шуко – 6 миллион наре – улыт. 20% – 9-13 ияш икшыве-влак, 60% – 16-30 ияш-шамыч да 20% – 30 ияш деч кугурак-влак.

Марий Элыште: Республикысе наркодиспансерын данныйже почеш, тений наркотик дене кылым кучышо 1800 еҥ учётышто шога. Тышеч 835 еҥжн наркоманий чер дене орлана. Полиций пашаеҥ-влак ий еда наркотик дене кылдалтше 500 утла осал пашам регистрироватлат, пайдаланаш чарыме 70 килограмм наре вещества-влакым поген налыт.

 

ПЫДАЛ НАЛШЕ ШОЯ-ВЛАК

Калыкыште, поснак самырык-влак коклаште,  наркотик дене кылдалтше ятыр манеш-манеш коштеш. Нуным специалист-влакын рашемдымышт да умылтарымышт почеш шергал лектына.

  1. Ик гана тамлыме дене нимо ок лий.

Тиде – эн шучко ой. Тыге шонымылан кӧра тӱняште миллион дене еҥ-влак наркоманыш савырненыт. Тамлен ончаш йӧн да амал лектыныт гын, ончылныда – лӧдӧ, капкан, поргем! Кораҥза! Икымше тамлымашат колымашке шуктен кертеш, я тазалыклан кугу эҥгек лиеш. Ик гана «чоҥештылын» ончышо еҥ варажым ты шижмашым уэш кычалаш тӱҥалеш. Сандене аяр дене икымше «вашлиймаш» годым пеҥгыдын «огым!» манаш тунемман.

  1. Лушкыдо койышан-влак веле наркотиклан тунемыт. Мый виянрак улам.

Такшым наркотик айдемын койыш-шоктышыжым ок ончо. Тудлан вуйдорык да айдемылан куан, пиал шижмашым пӧлеклыше гормон-влакым луктын шогышо ужаш кӱлеш. Вуйдорыкын гормон-влакым лукмо пашажым локтылаш гын, айдеме аяр деч «полышым йодде» илен огеш керт. Тунемше я тунемдыме, пӧръеҥ ма ӱдырамаш лий – наркотикын тиде шучко пашажым эскераш я чараш ок лий.

  1. Аҥыртарыше шудо – наркотик огыл

Тыгай шудо-влак галлюциноген (ушым колтышо аяр) семын шукертак палыме улыт. Лышташышт психоактивный веществан кишым луктыт. Ты шудым шупшшо айдеме йӱдыга. Тыгодым вуйдорыкыш веле огыл, уло организмыш аяр вещества-влак логалыт: шодо пыта, логар пуалеш, вегетативный нерве системе лунчырга да т.м. Адакшым илыш ончыкта: тыгай шудым шупшшо-влак кокла гыч 99% еҥже варажым эше шучкырак («неле») наркотик-влакым (тӱрлӧ аяррак шинчалым) тамлаш тӱҥалеш.

  1. «Куштылго» наркотик-влак аяр огытыл

Наркоман-влак аярым «куштылго» да «неле» манын шеледат, от пале… Такшым чылажат – аяр. Тӱняште пайдалылан шотлалтше наркотик уке! «Куштылго-шамычшат» зависимость манмашке кондат, тыгак вуйдорыкысо нейрон-влакым пытарат, ушым колтат, колымашке шуктен кертыт…

  1. «Яндар» наркотикым – лиеш

Аяр эше «яндар» лиеш, паленда? Ушет ок кай! Наркотикан порошок-влакым ыштыше еҥ-влак шукыж годым аярым тӱрлӧ вес порошок дене варен кертыт (мутлан, мушмо порошок дене), а аярыш эше иктаж-мом ешаркалат. Посна маркан наркотик-влак вартышан огытыл, сандене нуно «яндарлан» шотлалтыт. Но нуно моло аяр семынак ушым колтат, тазалыкым лунчыртат да колымашке шуктен кертыт манын ушештарыме кӱлеш мо, ала? Специалист-влак палемдат: «яндар» наркотик-влак кокла гыч шукыжлан организм моткоч вашке тунемеш да «дозо» манметым кажне гана ешараш йодеш.

  1. Кумдан палыме еҥ-влак тидлан кӧра сай кӱкшытыш шуыныт.

Илыш мӧҥгешла сӱретым ончыкта: уло калыкын йӧратымашыжым да пагалымашыжым сулышо чапланыше еҥ-влак таза илыш-йӱлам кучымышт годым виян, талантан, ушан-шотан лийыныт. Наркотик дене варнымыштлан кӧра нуно улшо чапыштым йомдареныт да йомдарат. Шукын лач ты аярлан кӧра илыш дене чеверласеныт. Я кугу дозылан кӧра коленыт, я йӱдыгымышт але уш-акыл локтылалтмышт годым шкеныштым шке пытареныт.

  1. Наркоманий – уда койыш веле, чер огыл

Тыгай шонымаш чын огыл. Наркоманий – чер. Тунемалтмылан (зависимость) кӧра лийше чер-влак тӱшкаш пура, организмым писын пытарышылан шотлалтеш. Тудым эсогыл медицине энциклопедий ден справочниклаш пуртымо. Наркоманий дене орланыше 90% еҥже кола.

Еҥ-влак шукыж годым аяр дене варнылше еҥым уда койышан, шке верч мутым кучен моштыдымо, илышыжым вашталташ тыршыдыме манын титаклат. Но черле еҥым черланымыжлан титакле веле – нимо сайжат ок лий. Тудлан полышым пуыман, эмлыман.

  1. Ласкалыкым шижаш полша.

Наркотикым тамлаш шонышо-влак тӱрлӧ оҥай манеш-манешым колыштын ситарат да тудо ала-могай юзо тӱняшке логалаш йӧным пуа манын ӱшанат. Но наркотик организмлан – аяр, сандене тудын дене пайдаланымеке, икымше пале шукыж годым аяр деч аралалтме сынан лиеш: уш шалана, укшинчыкта, пушкедыкта… Но айдеме «кайф» манмым шижаш тунемын гын, тугеже лӧдыш логалын.

  1. Кажне еҥын зависимостшо уло: аракам подылмаш, тамакым шупшмаш, кофем йӱмаш…

Тыге шкенжым арален налаш да чыныш лукташ тыршыше айдеме веле ойлен кертеш. Наркотик айдемын капкылжым, уш-акылжым да чонжым лунчырта, сандене ик эн шучкылан шотлалтеш. Арака да тамак шотышто ойлаш гын, тазалыклан эҥгекым ыштымыштым шукертак пеҥгыдемдыме. Адакшым кызыт еҥ-влак утларакшым таза илыш-йӱлам кучаш тыршат. Теве мо нерген шоныман. Кофем йӱмым зависимость манаш ок лий. Мӧҥгешла, правил-влакым шотыш налын йӱаш гын, тудо пайдам пуа. А наркотик пайдам конден кертеш мо?

  1. Тамлаш але уке – кажне шке пала. Еҥын могай пашаже?

Кажне наркоман кунам-гынат законым пудыртылаш, осал пашам ыштылаш тӱҥалеш. Наркоман-влак туткарыш логалыт, весымат тиде поргемыш шупшылыт, шкешт ласкан огыт иле, весылан илаш огыт пу… Але вара чыла тиде ик айдемын пашаже гына лийын кертеш мо?

Материалым Республикысе наркологий диспансерын полшымыж дене ямдылыме.