ойла Пашан ветеранже А.В.Короткова.
Анна Васильевна 1941 ийыште Медведево район Томшар ялеш шочын. Кызыт Йошкар-Ола вокттенысе Данилово ялыште ила. Озавате сурт-оралтым шкетын куча гынат, тыште тудын йырваш ару, чатка. Мемнан мийымына годымат Анна Васильевна сурт сомылым ыштылеш ыле.
– Кече мучко тошкыштам, орол гай веле улам: мо кузе кушкын, мо важык каен – эскерен, тӧрлен коштам. Пакчаште паша шуко. Теве теплицыште киярым, помидорым, пурысым кылдыштам, моло пашам муам. Яра шинчылтмаш уке, эре тарванылашак тыршем, – шыргыжале Анна кокай.
Поро кумылан ӱдырамаш дене ме ятыр мутланышна. Тудо мыланна йоча жапше, самырык пагытше, илышыже нерген чон почын каласкалыш.
– Шочмо ялем – Медведево район Томшар. Вара Егорьевск ялыш илаш кусненна. Авам ден ачам 12 йочам ыштеныт, шымытын илен кодынна: кум эрге да ныл ӱдыр. Мыйже эн изи деч кугуракше улам. Киярсир ялыште школ ыле. Икымше классыш 9 ияшем годым каенам. Отличнице улам ыле. Математик дене пеш кертынам. Ачам, Василий Иванович Воробьев, счетоводлан пашам ыштен, тудо мыйым ушаш-кудалташ, шукемдаш-пайлаш туныктен. Шершот денат шотлен моштенам. Ныл классым тунемым, вара мемнан дене руш школым почыныт. А рушлаже мый моштен омыл, кузе тунемам? Сандене умбакыже тунемын омыл, колхоз пашашке ушнышым. Шудым оварташ, удыраш коштынна. Шошым кожым шындена ыле, тидлан оксам тӱленыт.
Сар деч варасе жапым шарнен
– Сар пытыме годым изирак лийынам гынат, тунам чот нелын илымынам шарнем. Кочкаш уке. Шошым колхоз пасушто пеле шӱйшӧ пареҥгым поген коштмына кызытат ушыштем. Авам саде пареҥгым йытырая ыле. Вара коштен да мыланна лепошкам ыштен пукшен. Тыгак тӱрлӧ шудым кочмо. Лум шула – корем серыште урвоч шочеш, моло кочкаш йӧрышӧ вара шудым чыве-чово пурына ыле. Писте лышташым погенна. Тудым коштен йоҥыштет – ложаш лиеш. Тугай ложаш дене адакат лепошкам ыштен кочкынна. Кинде олмеш. Киндыжым изиш гына пуат ыле, но тудо кӧлан сита? Колхоз пашам ыштыше-шамычлан пырче логалын, но тудо пырчын ик ужашыжым кугыжанышлан пуыман ыле. Йӧра эше ушкал лийын, шӧр-торыкым кочкынна. Ӱмбалжым кочкаш логалын огыл тудо, ик ийыште 8 кило ӱйым кугыжанышлан пуыман ыле. Чывым онченна, да мунымат сдатленна. Чодыра пукшен, емыж-саскам погаш коштмо. Окса уке, изинек снегым ужалена ыле. Ачам писте укшым поген толеш ыле, писте выньыкым ужалаш ыштенна. Чияш уке, йолчиемат лийын огыл. Чодыраш чарайола коштынам. Икана кишкым тошкалынам. Йоллан пушкыдын чучо, ончем – шеме, нарынче вуян, кугу тугай! Кишке пеш шуко ыле… Мом гына ужын огынал! А мом ыштет, илалтын. Ала-кузе эше иленже кодынна, – ойла Анна Васильевна.
Пашаче шешке кӱлын
Анна Васильевна изинек мураш йӧратен. Самырык пагыт годым кас модмашке лекташ тӱҥалмеке, ӱдырын йӱкшӧ пошкудо ял-влак марте йоҥгалтын. Тудо кушташат мастар лийын. Тыгай ӱдыр кузе шинчаш ок перне?
– Моктанаш ом ойло, но мураш талак улам ыле. Кугурак-влакын пайрем годым погынен мурымыштым коламат, чыла шарнен кодам да вара шке семын мурем ыле. Пелашем дене палыме лийме годым келшыме рвезем ыле. Икыт огыл, кокыт! – шыргыжале Ану кокай. – Но мый Кугэҥер рвезе Ориш Петялан марлан лектынам. Икте-весым чот йӧратенна манаш ок лий. Тудо мый дечем 6 ийлан кугу лийын. Тудынат келшыме ӱдыржӧ-влак ыльыч. Толеш, шинчена, мутланена, кая. «Тый садак мылам марлан лектат» манмыжлан мый воштылынам веле. Меже чот йорло лийынна, а тудо – улан еш гыч. Но аважын тазалыкше начаррак ыле, сандене ешыш пашаче шешке кӱлын. Мыйже вет изинекак пашалан чулым лийынам. 12 ияшак шудым солаш коштынам, чыла сомылым ыштен моштенам. Йӱкташ толмышт годым эн ончычак ачам подыл колтыш, мыйже изишак веле тӱкныктышым… Тыге 16 ияшак Ориш Петя вате лийым.
Ориш Ана
Марлан толмо деч вара Анна Васильевна тысе колхозыш пашаш пурен, презым, ушкалым ончен, доярке лийын. Кугэҥер кундемыште тудлан ава лийшыжын лӱмжым «пижыктеныт», Ориш Ана маныныт. Ферме паша жапшым шарналтен, ӱдырамаш тыге ойлыш:
– Фермыште 20 ий утла пашам ыштенам, презым онченам, доярке лийынам. Ончыч «За мир» колхоз ыле, вара мемнам «Семёновский» совхозыш ушышт. Туштыжо пеш шукын лийынна (иктаж 500 наре еҥ!), сандене уэш ойырышт, «Большевик» колхозым ыштышт. Ончыч 25 ушкалым онченам, вара 50 ушкалым пуэныт. Пашам ышташ куштылго лийын огыл, но йӧным саемденыт: автопоилке ыле, лӱштымӧ аппарат. Эсогыл ик жап шӧрым труба дене вигак колташ тӱҥалыныт, нумалашат логалын огыл. Лачак электричестве пытыме годым кеч «караул»-ым кычкыре! Тынар ушкалым кид дене лӱшташ кӱлын.
Фермыште ыштымем годым кум ӱдырна шочо. Кузе ончымо? Йочам ыштыме деч вара кок тылзе гыч пашаш лектат. Азам эрдене пукшен кодет, кечывалым толын кает. Мый велосипед дене кудалыштам ыле. Кугурак еҥ-влакым йочам ончаш йодынна, пошкудат полшеныт. Ик ӱдыремым, Люсям, авам шкеж деке ончаш нале. Изиракшым, корзиҥгаш шынден, велосипед дене фермышкат коштыктенам. Ушкалым пуртымына годым изи икшыве ынже куржтал да туткарыш ынже логал манын, тудым лар кӧргеш петырен шындем ыле. Шыпак шинчен. Ой, кызыт йочам тыге ышташ гын, мом ыштат, ала? Кугурак лиймекыже, изи ӱдырем, Надя, ушкалым лӱшташ полшаш тӱҥале…
Анна Короткова «Болшевик» колхозын ончыл пашаеҥже лийын, шке кундемыштыже тудым депутат семын сайленыт. Тыгодым чулым шешке пелашыжын суртыштыжат чыла пашам ыштен шуктен, туштат вольыкым ончен, моло сурт сомылым вораҥдарен шоген.
Психиатрический эмлымверыште
Ана кокайын ойлымыж почеш, варажым ферме илыш вашталтын, пашадарат иземын. Сандене Анна Васильевналан тунемалтше пашажым коден каяш логалын. Тудым Семёновкысо психиатрический эмлымверыш санитаркылан налыныт. Тыштат ӱдырамаш чулымлык дене ойыртемалтын, ятыр чап кагаз дене палемдалтын, «За трудовую доблесть» медальым сулен налын.
– Ик палатыште 12 еҥ дене киеныт, отделенийыште 60 еҥ ыле. Мый арулыкым эскеренам, черле-влакым пукшенам. Нунын дене эре мутленанам, колыштынам. Ик ганат нигӧ денат вурседылын омыл. Нунат мыйым пеш пагаленыт. Эсогыл икана Йошкар-Ола гыч тергымаш толмо годым тергыше-шамычлан «Мемнам Анна Васильевна веле онча, молыжо – уке» манын ойленыт. Ӧрын шогалынам. Тергыше-влакет чыла йодыштыт. А мый манам: «Нуныжо вет изи презе гай улыт. Мыйже фермыште пашам ыштенам. Палем: кунам презе шочеш, тудым кидыш налат, чаманет, арален налат, эрыктет, ончен куштет… Тысе черле-влакымат тыгак чаманем, аралем…» – шарналтыш А.Короткова.
Анна Васильевна 17 ий ончычак пелаш деч посна кодын, кызыт шкетын ила. Туге гынат ӱдырамаш йокрокланен шинчымым ок пале. Вет ӱдыр-шамычше Марий кундемыштак илат, чӱчкыдын толын коштыт. Тудын вич уныкаже да 11 кугезе уныкаже улыт. Нуно ковашт деке эре толедат, кумылжым нӧлтат. Тидыже илышыште эн кугу куан, очыни.