Марий Элыште федеральный значениян кугыжаныш пӱртӱс заповедниклан «Кугу Какшан» заповедник шотлалтеш. Тудо Медведево да Килемар районласе кумдыкын 21428 гектар мландыжым айла.
Заповедникын кӱлешлыкше да тушто могай сомыл виктаралтме нерген экологический просвещений да познавательный туризмым вияҥдыме шотышто методист Ларина Беспалова дене мутланенна.
Ларина — Йошкар-Оласе Политехнический институтын лесной факультетыштыже профессионал шинчымашым налын. Тунемме годым шуко гана «Кугу Какшан» заповедникыште лийыныт. Садлан ӱдыр тысе верым, пӱртӱсым эшеат, йӧратен шынден. Специалист кудымшо ий тырша. Кажне арнян заповедникысе кумдыкыш лектеш. Тылеч посна турист-влакым кундемнан эн сылне верлаж дене палдара.
– Ларина, «Кугу Какшан» заповедник кушто верланен? Тушто могай янлык-влак илат?
– Историйлан эҥерташ гын, 1967-1972 ийлаште заповедник Старожильск воктенысе 14 гектар мландым айлен, но 1972 ийысе кугу пожар годым тудын кугу кумдыкшо йӱлен. 1993 ийыште гына уэш заповедникым ышташ пунчалыныт. Кок участкысе мландым заповедниклан да заказниклан келыштараш ойыреныт. «Тогашевский заказник» Рутка эҥер сер воктене, «Кугу Какшан» заповедник Аргамач да Старожильск лесничестве-влакын ужашыштыже верланеныт. Ты кумдыкышто эҥерын кок могыр серыштыжат кугу тумерла кушкеш. Марий Элыште тыгайже тетла нигуштат уке. А тумерлаште ятыр тумлеге уло. Садлан тыште шуко янлык ила. Специалист-влак ирсӧснан, маскан, урын да моло янлык-шамычын илымыштым палемдат. Заповедник мыняр ий
пашам ышта, ты жапыште ны янлыкым лӱйкалыме, ны чодырам руымо огыл. Космос гыч ты верым сниматлыме фотом ончалаш гын, тудо ужар тӱсан ковёрым ушештара.
– А шуэн вашлиялтше янлык-влак улыт?
– Республикнан чодыралаштыже могай янлык да кайык илат, тыштат тугаяк улыт. Теве, мутлан, Шушер ер воктене колгуткыж (орлан-белохвост) кажне ийын игым луктеш да кушта. Тудым «Йошкар книгаш» пуртымо. Тыгак колым кучышо кайык –шелаҥа (скопа) – пыжашым опта. Кок вере нуным шекланыме. Кугу Какшаныште да тушко йоген пурышо изи эҥерлаште ятыр вӱд кома (речная выдра) уло. Тысе куплаште турня-влак илат: пыжашым оптат, игым луктыт. Тений турня еш фотоловушкышкына икымше гана логалын.
– Заповедникын тӱҥ сомылжылан пӱртӱсым да янлыкым аралымаш шотлалтеш?
– Чын. Заповедник ир пӱртӱсым да тушто илыше янлыкым аралыме шотышто пашам виктара. Тушко еҥ-влаклан пураш огеш лий. Тысе кумдыкышто кушшо ир пӱртӱсым да илыше янлыкым еҥ-влаклан тӱкаш огеш лий манын кӱшнӧ ойлышым. Садлан нуно шке законышт почеш кушкыт да илат. Ты верыште специалист-шамыч тӱрлӧ шымлымаш пашам эртарат. Нуно янлык да кайык-шамычын ешаралтмыштым але шагалеммыштым шотлат, кушкыл-влакын вашталтмыштым эскерат. Чыла тидым пӱртӱсын летописьше нерген книгаште ончыктат. Туштыжо кажне кушкылын да янлыкын вашталтмышт палемдалтеш. Вара кажне ийын идалык мучашыште тудым савыктат.
– Заповедникыш еҥ-влаклан пураш огеш лий. Но южо еҥ-шамыч тушто коштыт. Кунам да кузе нуно тушко логалын кертыт?
– 2011 ий марте заповедникыш еҥ-влаклан, чынжымак, пураш лийын огыл. Но шуко еҥын пӱртӱс деке чакрак лиймыжым шотыш налын, нунылан омсам почмо. Тидланже лӱмын экологический йолгорным келыштарыме. Тудо утларакшым туризм сынан. Ты йолгорно дене пӱртӱсым йӧратыше-влак заповедникын пашаеҥже-шамыч дене пырля пӱртӱсым ончен, шымлен кертыт.
– Могай верлам ты йолгорно почеш эрташ лиеш?
– «Кугу Какшан» заповедникын кумдыкыштыжо кугу тумерла деч посна эше ятыр оҥай вер уло. Мутлан, тысе Кошеерым налаш. Тудо 10 тӱжем утла ий ончычак шочын, Днепровский ледник деч вара лекше. Ер йыр лӱҥгалтше куп верланен. Тудын келгытше куд метр марте шуэш. Вӱдыштӧ шинчал шагал. Садлан тудо тамле, йӱын шерет ок тем. Ерысе ландшафт тундрым ушештара. Тушто тундрышто кушшо кушкыл-влак шочыт: морошко, англичан росянка (кечывал лупс), ош очередник, тӱрлӧ регенче. Шошым да шыжым ты верыш ятыр лудо, комбо, йӱксӧ канаш шинчыт.
– Ты кумдыкышто илем-влак улыт мо?
– Заповедникысе кумдыкын ик эн тошто ялжылан Аргамасир шотлалтеш. Тушто илыше еҥ уке, лач мемнан госинспектор-влак жаплан лакемыт. Тыгак Шаптӹнг ден Шушер ялла улыт. Туштыжо кок-кум суртышто илат. Кеҥежым гын олаште илыше-шамычын шочмо суртышкышт толмыштым шекланаш лиеш.
Марий кундемнан пӱртӱсшӧ, чынжымак, ойыртемалтше, поян да мотор. «Кугу Какшан» заповедник ты ойыртемым да поянлыкым аралыме сомылым ынде ятыр ий шукта. Тидланже мыланна куаныман да тауштыман.
«Кугу Какшан» заповедникын архивше гыч налме фото-влак.