Марий калыкын черетан погынжо шеҥгелан кодо. Погын эртыме нерген возымо годым «Марий тӱвыра XXI курымышто» секцийыште выступатлыше, кундемнан «Марий тӱр рӱдержым» вуйлатыше Ираида Степанован «Марий калык – поян калык» каласкалымыже кажне еҥын вуйушыжым тарватыш да марий улмылан эше ик гана кугешнаш таратыш. Таче Ираида Александровнан ойлымыж гыч эн кӱлешан ойжо-влакым тыландат темлена.
Шкешамнам нӧлталман
– Ме жапше годым моткоч марий чонан еҥ лийынна. Школышто эсогыл математикым шочмо йылме дене туныктеныт. Вара чыла предметым рушла туныкташ тӱҥалыныт, эркын вуйышко пыштеныт: марла кутыраш сай огыл, пырля руш уло гын, рушла ойлыман. Тыге пуйто мемнам лапкаҥденыт. Садлан кызыт шкешамна (самосознанийна) моткоч ӱлнӧ, изи гына. Калыкнат пуйто уло, но шкешамна кугезына дечат лапкарак. Тидлан кӧра кызыт тыгай илышыш шуынна: марий йылмынат йомын толеш, кажне ийын шагалемына. Марий лиймынат ала шуэш, ала уке. Шукын тыге шонена: ала марла койшаш але уке, йочам ала марла туныктыман але уке? Ай, айда ынже тунем. Тыгай шонымашнам вашталтыман. Самосознанийнам шкаланан шке ик-кок тошкалтышлан кӱшкырак нӧлталман. Мемнан олмеш тидым нигӧ весе ок ыште.
Ончалза: могай ме шкешотан да поян (самодостаточный) калык улына! Мемнан шондыкна могай поян! Айста тудым почына да тергаш тӱҥалына: мо тушто уло? Эн ончычак – калык лӱмна. Ме марий калык улына. Тиде лӱм тыглай ок логал. Тудым мыланна кугезына-влак ашнен пуэн коденыт. Садлан шке лумнам ньымыртышаш огынал. Калык лӱм пелен шкенан вургемна уло. Теве Марий Элыштак вич тӱрлӧ марий калык илена: курыкмарий, сорокан марий, шымакшан марий (сысоево-шернур вел, малмыж вел), шарпанан марий, какшамарий. А вес кундемыште марий-влакым ончалза! Кажныжын – шкенжын вургемже, шке вуйчиемже, шке сӧрастарышыже. Паша вургемже, пайрем вургемже, сӱан вургемже. Эше кеҥеж вургем да теле вургем. Шижыда, поянлыкна кузе палынак овара!
Тӱрым тӱрлышӧ тӱням умылен моштен
– Марий тӱр вургемым сӧрастара манына. Тудо вургемым гына огеш сӧрастаре, а моткоч кугу поянлык. Ме тудым шкаланна але почын огынал. Теве ик калыкын Библийже уло, весын – Коран. Мемнан тыгай книга уке. Кугуракше изираклан, кочаже уныкалан пуэн коден тыгай поянлыкым. Мемнан тукымыш сай, шерге поянлык веле толын шуын. Вет коча уныкалан удам ойлен ок кодо. Уло мемнан шкенан тӱрна. Тудым кагазеш возен кодат гын, Библий гаяк лудаш лиеш ыле. Возымо огыл, садлан тӱрым кызыт умылаш да лудаш тыршена. Кӧ тӱрым тӱрлен коден, тудын сознанийже моло деч шӱдӧ почеш кугурак лийын. Тудо тӱням ужын, шижын, умылен моштен.
Кызыт шукын тӱрын значенийжым палынешт: кушто мом тӱрлаш лиеш, могай тӱржӧ мом ончыкта? Тиде сай: айдеме ушанрак лийнеже. А теве Совет Ушем годым лач марий тувыр веле кӱлын. Тудо жапысе тыгай вургемым ончет гын, ӧрат: кузе моштеныт,
туге тӱрленыт. Садлан ӱдырамаш вургемыште пӧръеҥ тӱрат лийын. Марий тӱрым келгынрак умылаш, молылан умылтараш манын, «Маритӱрыштӧ юмо-влак» книгам возенам. Мый марий тӱрым шымленам да чонем йодмо почеш 2017 ийыште книгам луктынам. Тӱр мемнан кугезынан кӱкшытшым, тудын тӱняумылымашыжым ончыкта. Могай тудо ушан лийын! Кугезына-влак вет чыла пален, моштен тӱрленыт. Вуйчиемыште кӱшыл Юмо тӱрлалтын: Кече ава, Тылзе ава, Шӱдыр ава, Вӱд ава, Пыл ава, Кӱдырчӧ да Волгенче Юмо. Вачымбачын кыдал марте мер валне илыше, калык коклаште коштшо тамга-влак: Пӱрышӧ ава, Серлагыш Юмо, Пӱрышӧ аван ешыже, Мер Юмын ешыже, туп орол… А кыдал деч ӱлыкӧ кугезына-влак дене вашкылым чоҥаш полшышо тамга-влакым вераҥденыт. Тидын нерген книгаштем муаш лиеш. Ончыкыжым эше шымлыман да шымлыман. Ала эше иктаж-мо почылтеш да почылтеш.
Марий сӱаным ыштыман!
Марий сӱан нерген посна каласынем. Кызыт йӱла почеш эртарыме сӱан олмеш кафеш каят, веселитлен, кочкын-йӱын эртарат. Мо, ме шужен коштына мо?А молан тудым марий йӱла почеш эртараш огыл. Вет марий сӱан тукым ден тукым вашкылым ушымо йӱлам шукта, вашла пагалымашым ончыкта. Тудым арален кодыман, марий сӱаным ыштыман! Арамлан огыл тыгай жаплан ӱдырамаш каньытувырым ямдылен. Тудым илышыштыже кок гана гына чиен: марлан лекмыж годым вате лиймыжым ончыкташ да колымыж годым. Тиде ӱдырамашын статусшо вашталтмым ончыкта.
Кӱсото – мланде шӱдыр
Марий пӱртӱсна моткоч поян. Тушто улыт мемнан памашна, Кӱсотына. Кӱсото – мланде шӱдыр. Икана мый онапу деке компас дене миенам. Тудын имыже шогал ок керт, тыгай энергетике онапу воктене. А ме адак шонена: каяш але уке кӱсотышко, чын ыштена але уке? А вет онапу деке миен шогалын кумалын, тушто ме шуршынам почкалтена, вийым, уш-акылым налын, умбакыже каена.
Ожно мемнан кугезына-влак кӱсотышто мемнан верч кумал шогеныт. Ме нунын кумалмышт дене илена. А кызыт ме кумалына мо ончыкылык тукымна нерген? Мутат уке, мемнан уныкана марий огеш лий, ме тудын ушышкыжо нимогай марий койышым, поянлыкым пыштен огынал, кузе мемнан ушыш кугезе коча-кована-шамыч оптеныт. Мемнам ужын, йоча шона: ачалан мыйын марла тунеммем ок келше, мый денем марла ок кутыро. Авам мый денем шочмо йылме дене мӧҥгысӧ пашам ок ыште, жапше уке. Мыланемже тугеже марий йылме молан кӱлеш? Тыге лийшаш мо?
Почешна кӧм кодена?
Ме кызыт шкенан поянлыкна дене пеш сайын илена. Мурена-куштена, кӱсотыш кумалаш коштына, марла чиена, марий сӱаным ончена. А вара? Чыла тидым шондыкышкына поген пыштена да чыла? Уке! Тыге лийшаш огыл. Чыла тидым ме уныкана, йочана-влаклан пуышаш улына огыл мо? Мемнажым кугезына-влак марий еҥым ыштен коденытыс, а меже кӧм почешна кодена? Ме ончыкылык тукымна ончылно чылан кугу титакан улына. Кажнына тидын шотышто эн ончыч шке ешыштына шоналтышаш улына.
И.Степанован альбомжо гыч налме да И.Речкинын фото-влак.