Кертам манаш огыл, а порысым шукташ!

Порыс мутым колмеке, ме, мутат уке, Шочмо элым аралыме нерген вигак шоналтена. Но вет ача-ава, икшыве, йолташ, кушкын толшо у тукым ончылнат тудым шуктышаш улына.
Морко район Унчо кундемысе Шлань ялын эргыже, милицийын отставкысе подполковникше Талгат Камильевич Мухамадеев илышыштыже шке порысшым тӱрыснек шуктен. Сай пелаш, кок шочшан ача, лӱддымӧ да чолга пӧръеҥ уло илышыжым шочмо элым аралымаш пашалан пуэн, 1990-ше ийла
тӱҥалтыш гыч 2000-ше ийла марте ОМОНышто тыршен. Тиде жапыште Талгат Камильевичым «Патырлык» орден, 2-шо степенян «За заслуги перед Отечеством», «За отличие в охране общественного порядка» медаль-влак дене наградитленыт.

 

– Талгат Камильевич, тиде корныш кузе шогалында? ОМОНыш пураш мо таратен?

– Шлань ялысе школын кум классше деч вара умбакыже Унчышто тунемынам. Вара Йошкар-Оласе ДОСААФ-ыште кум тылзаш курсым эртенам да армийыш каенам. Тудо жапыште Афганистаныште сар каен, мемнан эл гыч шуко самырык рвезе тушто службым эртен. Тушко каяш кумылем лийын, эсогыл шкемым тидлан ямдыленам. Но мыйым налын огытыл. Тыге 1985 ийыште Сибирьыш автобатыш логальым. 1986 ийыште Чернобыльыште лийше туткар деч вара тушкат колташ йодмашым возенам. Колтен огытыл. Армий деч вара шочмо Шлань ялышкем пӧртыльым да колхозышто пашам ышташ тӱҥальым. Тунам ялозанлыкыште паша шолын. Мый механизатор ден шофёр-влакын полышкалышышт гына лийынам, вет технике чылалан ситен огыл. Икмыняр жап гыч, нигӧлан нимом ойлыде, Йошкар-Олашке кудальым да милицийыш пашаш пураш медкомиссийым эртышым. Мӧҥгӧ пӧртылмеке, ачам-авамлан «Милицийыш пуренам» маньым. А нуно тушто аракам йӱаш йӧратыше да тунеядецвлак гына пашам ыштат манын вашештышт. Ача-аван кумылыштым волташ огыл манын, ялешак кодым. Чонем мыйым садак ала-могай «приключенийыш» ӱжын. Сандене Йошкар-Олаш шыпак толынам да уэш милицийыш пуренам. Мӧҥгӧ мийымеке, ешемлан тидын нерген каласышым. «Кертыч тугеже. Милицийыш пуренат гын, сайын служитле, мыйым намысыш ит пурто», – мане ачам. 1989-1993 ийлаште вневедомственный охраныште пашам ыштенам. 1993 ийыште ОМОН-ым ыштымеке, тушко ӱжыч. Тыге тушто пашам ышташ тӱҥалынам. 1997 ийыште Чебоксар олаште милиций школым тунем пытаренам, а вара эше вич ий Угарманысе кӱшыл юридический академийыште заочно тунемынам.

– Икымше медальда – «За отличие в охране общественного порядка». Тудым кунам да молан пуэныт?

– 1995 ийыште Осетийыште ГАИ дене пырля рейд-влакым эртаренна. Ик тыгай рейд годым машинам шогалтыме. Водитель документшым ончыкташ тореш лийын да кенеташте машина гыч тӧрштен лектын да кидшым кӱсеныш чыкен. Мый тудым тыманмеш пӱтырен кучен, мландыш пыштышым. Пӧръеҥын кӱсеныштыже шым боевой патронан пистолет улмаш. Тунам пистолетым луктын шукта гын, мо лиеш ыле ала?.. Тыге мыйым икымше гана медаль дене наградитленыт.

 – Мыняр гана тыгай командировкылаш миенда?

– 1995 ий гыч тӱҥалын иктаж 15 гана миенам. Кызыт вахте дене пашам ышташ Йӱдвелыш каят, а ме Чечняш коштынна. Эн ондак Москошто – путч, вара – Дагестан. ОсетиноИнгушский конфликт годым осетин ден ингуш-влакым лыпландаренна.

– Шке кумылын каенда але колтеныт?

– Тудо жаплан мый оперативный взводын командирже лийынам. Каяш але уке манын шонен омыл. Каласыме, тугеже кайыман. Тунам неле жап лийын. Мый – командировкышто, пелаш изи икшыве дене – тӱшкагудышто. «Кушто коштеш, мом ышта?» шонымашвлак чонжым ятыр корштареныт. Яра жап годым, переговорым заказатлен, телефон дене йыҥгыртенам, тыгак серышым возкаленна. Пелашемлан неле-йӧсым пырля пайлен, ӱшанле эҥертыш лиймыжлан моткоч тауштем.

 – Сар пуламыр годым колымаш воктенак коштеш маныт. Чын?

– Калыкыште тыгай ой уло, пуйто колымаш, капюшонан шем плащым чиен, сава дене толеш. Тиде чын огыл. 2000 ийыште Грозный олаш толмеке, постоянный дислокаций верыш шогалынна. Помещенийыште окна янда олмеш мешакым оптенна, а омса олмеш одеялым сакенна. Тушто ме 10 еҥ иленна. Икана йӱдым шинчамлан коеш: одеялым кидше дене кораҥден, пӧлемыш мотор ош тӱсан ӱдыр пурен шогале да мыйым шкеж деке ӱжӧ. «Молан мый тый денет каем, мӧҥгыштем пелашем да ӱдырем улыт», – маньым тудлан. «Сайын шоналтышыч?» – йодо ӱдыр. «Уке, омак кай», – пеҥгыдын шогем. А вара тудо лектын кайыш. Эрдене рвезе-влак нарядышке каяш тарваненыт. Тиде кечын мый кайышаш омыл ыле. Тӱрлӧ амаллан кӧра вес рвезым алмашташ логале. Тыге ме блокпостыш кайышна. Ончылно сапёр, кинолог ошкылыт, эскерат. Мийымеке, рвезе-влаклан «Вочса, шып киена» маньым. Блокпост деч иктаж 200 метр тораште вич пачашан пӧрт-влак лийыныт. Кенета вуй ӱмбалнына корак-шамыч тарванен чоҥештен кайышт. Тугеже пӧрт ӱмбалне алакӧ уло манын шоналтышым. «Мом киеда, айда блокпост кӧргышкӧ», – мане сапёрна да рвезевлак тӧршталтен кынельыч. А мый, кидым лупшалын, «Куда? Лежать всем!» манын гына кычкырал шуктышым, вуйышкем ала-мо керылтмым шижым. Кӱшнӧ улшо боевик-влак блокпост воктеке артиллерийский снарядым пыштеныт улмаш. Тунам мыйым пудешталтме толкын иктаж лучко метрыш налын шуэн. Умшаштем вӱр тамым шижмеке гына ушым налынам. Боецна Иван Горохов тиде жапыште вуем бинтоватла ыле. Йырваш лӱйкалымаш кая, южышто – когар да тар пуш. Рвезе-влак мыйым, тушеч луктын, БТР дене госпитальыш Грозный гоч наҥгаеныт. А тунам олаште ия кашак озаланен. Кудалме годым адак лӱйкалымашыш логална. Госпитальыш миен шумылан тушто электротулым йӧртеныт улмаш. Осколкым муаш манын, рентгеным ышташ кӱлеш – электричестве уке. 1941 ий годсо семынак мыйым кушеткыш пыштеныт. Вуйышто улшо осколкым вигак муыныт. Кыдалыш логалшым кужу име дене осколкыш тӱкнымеш кычалыныт. Пыкше муыныт, но тудым луктын огытыл. Иктаж 1 см кутышан кок осколко кызытат капыштем уло. Умбакыже эмлалташ Ханкалаш наҥгаеныт, тушечын – Моздокыш, вара – Ростовыш. Мӧҥгӧ иктаж тылзе гыч веле толынам. Кум тылзе гыч уэш командировкыш каенам.

– Молан?

– Ала-можо ӱжын. Эре ойлем: айдеме тыгай туткар деч вара тетла нигуш ом кай манын шона. Вара мӧҥгӧ толеш да тудлан садак ала-мо ок сите, черетан командировко марте тидымак вучен коштеш. Грозныйыш уэш пӧртылмеке, пӱрымаш мыйым колымаш деч адакат утарен. «Урал» машинаште кудалме годым ончыл орава фугасыш логалын. Тунам осколко вуем ӱмбач чоҥештен каен. Изиш кӱшнырак шинчем гын, мыланем логалеш ыле. – Шуко боецым йомдаренда? – Марий Эл гыч, чаманаш логалеш, ныл рвезым тушто коденна. 150 еҥ гыч иктаж 90 еҥ сусырген толын.

– Шукерте огыл Унчо селаште Локальный сарыште лийше салтак-влаклан монументым почында. Кушеч тыгай шонымаш шочын?

– Унчо кундемыште шочын-кушшо, Афганыште да Чечняште лийше еҥ-влак, пырля погынен, шке окса дене монументым ышташ шонен пыштышна. Кугу Отечественный сарыште лийше герой-влаклан вуйым савен таушташ вер уло, а локальный кредалмаште лийше-влаклан – уке. Унчо вел гыч Афганыш, Чечняш шукын миеныт. Кушкын толшо тукым нине сар-влак нерген палыже, шочмо кундемыште шочын-кушшо еҥ-влакын подвигышт дене кугешныже манын, тений 3 сентябрьыште, 2-шо тӱнямбал сар пытыме кечылан пӧлеклен, кугезе кочакована-влакым шарнен, у монументым почна.

– Талгат Камильевич, Те татар улыда гынат, моткоч яндарын марла мутланеда…

– Шлань ялыште марий-влак коклаште 10 пӧртыштӧ татарвлак иленыт. Школышто 6-шо класс марте мый марий йылме урокыш моло йоча-влак дене пырля коштынам. Мӧҥгыштына татарла кутыренна. Шольым дене коктын, капкам петырен, уремышке лектына веле – марла мутланена. Мӧҥгӧ омсам петырен пурена да уэш суасла кутырена. Татьяна пелашем – марий ӱдыр. Пошкудо Муканай ял гыч. Армий деч вара палыме лийынна, келшаш тӱҥалынна. Гульнара ӱдырна Москваште ик банкыште пашам ышта. 15 ияш Айдар эргына Руэм лицейыште тунемеш. Мӧҥгыштӧ йоча улмо годым утларакше рушла але татарла кутырена, пелашем дене коктын гына кодына гын, марла мутланена.

– Кызыт могай сомылым шуктеда?

– 2006 ийыште пенсийыш лекмеке, мыланем врач-влак «командировкылаш кошташ сита» маньыч. 2014 ий годсек Йошкар-Олаште «Почта Банкыште» лӱдыкшыдымылык шотышто советник улам.

– Пытартыш йодышем тыгайрак лиеш: самырык годым мо верч кучедалмым умыленда але самырык «вӱр шолын»?

– Кертам манын ончыкташ огыл. Тунам мый порысым шуктенам. Вет присягым приниматлыме. Чылан тидлан кӧра каеныт? Уке, очыни. Кажнын шке шонымашыже лийын. Сай, куштылго шонымаш лийын огыл гын, тыгай еҥ-влак вес черет каен огытыл. Тушто чылан тергалт лектыт.

 И.Речкинын фотожо.