Канде ерым, ший памашым шке шинча дене ужман

27 сентябрьыште туризмын кечыжым палемдалте. Марий Эл Российын ик эн ужар кундемжылан шотлалтеш. Тыште лийше турист-влак пӱртӱсын моторлыкшым поснак палемдат. Ужар чодыра, канде ер ден ший памаш-влак ятыр еҥын чонжым савырат. Тылеч посна марий калыкын  йӱлаже, илыш-кучышыжо, кочкышыжо да вургемже моткоч поян улыт. Кугезына-влакын историйыштым радамлаш гын, шуко оҥайым пален налаш лиеш. Тыгак мурымаш ден куштымашым палемдыде огеш лий, а уэмдалтше да пеледалтше Йошкар-Ола нерген ойлыманат огыл. Таче ме тенадам, пагалыме лудшына-влак, марий кудемын сӧрал верже-влак дене палдарена. Ала тендан иктаж-вере миен толаш кумылда лектеш.

Пугачёвын тумыжо

Ты пушеҥге «Марий Чодра» национальный паркын ик эн кугу поянлыкшылан шотлалтеш. Тудо Волжский район, Ваштар курык кумдыкышто верланен. 1969 ийыште тудлан историй дене кылдалтше чодыран эн поян объектше статусым пуымо манын увертареныт. 1974 ийыште тудын воктене шарнымаш кӱм вераҥденыт, а 2013 ий апрельыште официально пӱртӱсын памятникше манын лӱмденыт. Пушеҥгын кӱкшытшӧ 26 метр, йытырын диаметрже – 1,6 метрыш шуэш. Тумо 1500-1600 ийлаште кушкаш тӱҥалын манын палемдат.

Легенде почеш, 1774 ийыште Емельян Пугачёвын отрядше ты тумо воктене канаш шогалын улмаш. Тунам тудо Озаҥ олашке керылт пураш шонен, тумо вуй гыч Озаҥ олаште мо ышталтмым эскерен. Татар-влак Пугачёвын войскажым кырен шалатымеке, илыше кодшо еҥже-влак кайымышт годым Озаҥ ола гыч шуко поянлыкым шолыштын  наҥгаеныт. Шукыжым пич чодыралаште, ерлаште шылтен коденыт. Ик кладым тумо воктене кӱнчен, шылтеныт маныт. Легенде почеш, кӧ тудын деке тӱкна – тудым колымаш вуча.

 

Еш пиал лӱмеш парк

Тудо Курыкмарий район Йоласал селаште верланен. Селан ӱлыл мучашыштыже ожнысек памаш шоргыктен йоген. Верысе калык курымла дене тышке кумалаш лектын. XIX курым тӱҥалтыште тыште черкым ыштыме. Селаште 300 наре ий кажне кушкыжмын ярмиҥга эртен, тушко ятыр самырык еҥ коштын, шке пиалжым муын.

Ты селан ожнысо илышыжым шотыш налын, селаште Еш пиал лӱмеш паркым ышташ кумылаҥыныт. Тудо кызыт Курыкмарий районын ик эн сӧрал верже. Тыште пайрем годым «Шыжарвла» ансамбльын шоктымо кӱсле   семым колаш лиеш. Йӱла почеш сӱан кечын самырык-влак паркыш толыт. Паркыште тыгак тӱрлӧ памятникым, тоштерым, храмым ужаш лиеш.

Чарла кремль

Ты верыште ончыч Пазар площадь, варажым Революцийын площадьше лийыныт. Шӱдӧ ий дене ты вер Чарлан административный, торговый, общественный рӱдыжлан шотлалтын. Кызыт тудо Йошкар-Олан ик эн историйческий верже. Тушто «Археология Республики Марий Эл», «Сказание о Царёв Граде» ончер-влакым ужаш лиеш. Нуно кундемнан ожнысо илышыж дене палдарат. Тыгак XVI-XIX курымласе артиллерийский орудий-влакын реконструкцийже дене палымым ыштат. Кеҥежым кава йымалне «Марий мӱкшотар» ярмиҥга эрта. Кремльыш пураш оксам тӱлыман огыл.

Марий Йӱштӧ Кугызан илемже

Шернур район Кукнур селаште Марий Йӱштӧ Кочан илемже верланен. Тудын дене вашлийме деч ончыч уна-влаклан уш-акылым тергыман: марий фольклорын национальный геройжо да кундемнан шӧртньӧ поянлыкше-влак нерген тӱрлӧ йодышлан вашештыман.

Йӱштӧ Кугыза дене уна лийше-влак, тудын унакаж дене пырля юзо йолгорно дене ошкылын, тошто калык модмаш дене модын, У ий йомакыште лийын кертыт. Тышке толшо кажне еҥым тамле шудо чай да национальный кочкыш дене сийлат. Тӱрлӧ модыш дене модыктат, курыг гыч мунчалтыктат, мурыктат, куштыктат. Марий Йӱштӧ Кугызалан тыгак серышым возаш лиеш. «ТурСтарт» агенствын рейтингым эртарымыж почеш, марий Йуштӧ Кугыза элыштына ик эн йодмашан юзылан шотлалтеш.

Зрыв ер

Ты ер Российын эн келге ерже-влак колашке пура. Тудо Оршанке район Табашино села воктене верланен. Ерын келгытше 55 метрыш шуэш. Кужурак форман, лопкытшо – 260-400 метр, кужытшо – 800 метр, кумдыкшо – 26,2 гектар.

1974 ийыште Зрыв ерым пӱртӱсын памятникше семын палемденыт. Тудо Марий Элын веле огыл, Юл кундемын эн мотор вержылан шотлалтеш. Ерым да тудын воктенсе кумдыкым оролат. Тушто тӱрлӧ кол-влак илат. Вӱдшӧ ару, воктеныже Пижанка эҥер йоген эрта. Ер серын кечывалвел-касвел могырыштыжо Табашино села, Флора ден Лавра лӱмеш тошто черке верланеныт.

Унчо кундемысе этнокультур комплекс

Унчо – Морко кундемын ик эн тошто селаже. Тыште илыше-влак кугезе-влакын йӱлаштым аралат, илыш-йӱла койышым шуктат, марий йылмым арален кодымаште тыршат, самырык-влакым шке калыкыштым аклаш, пагалаш кумылаҥдат. 2019 ийыште тудо Финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдерже лийын. Тушто тӱвыра дене кылдалтше Российысе да тӱнямбалсе меропрятий-влак ятыр эртаралтыныт.

2015 ийыште тыште этнокультурный комплекслан негызым пыштыме. Тушто творческий мастерской, «Тошто марий пӧрт» тоштер верланеныт. Тошто пӧртыштӧ Шорыкйол, Ӱярня, Кугече, Агавайрем, Семык, Сӱрем да моло пайрем-влакым эртарат. Пӧрт XIX-XX курымласе марий кресаньыкын илемжым ушештара. Тудын воктене изи пӧртым, пӧртӧнчылым, шеҥгелпӧртым, амбарым, левашым, вӱтам, кудым, шем мончам чоҥымо. Кажне оралтыште кресаньыкын илышыжым тусо жапыште ончыктышо экспонат-влакым вераҥдыме.

Тораште огыл, Шлань ялыште  ты комплексынак «Акреттӱр» студийже пашам ышта. Тушто тыршыше-влак марий тӱр нерген шуко палат, шкештак тӱрлат да мастарлыкыштым эре шуарат. Тылеч посна комплекс пелен воштыр дене пидмаш вияҥеш.

Подкогыльлан памятник

Ты когыльо марий калыкын национальный кочкышыжо. Тудын лӱмеш памятникым Йошкар-Оласе «Тёплая речка» трактир воктене шогалтеныт. Трактирын пашаеҥже-влак тӱнямбалне эн кугу подкогыльым тӱрленыт. Тыге 2018 ийыште, марий калыкын национальный кочкышыж дене палдараш манын, памятникым ышташ кумылаҥыныт.

Кызытсе илышлан келыштаралтше экопарк

Эртыше кечылаште Юрино посёлко воктене глэмпинг экопаркым торжественно почыч. Тудо вате-марий Елена Александровна ден Валерий Николаевич Барулинмытын тыршымыштлан кӧра шочын.

Парклан Юл эҥер деч тора огыл верым ойыреныт. Тушто пӱнчер-влак кушкыт, ятыр поҥго шочеш. Паркыште кандаш изи пӧрт да ик кугу унагудо верланен. Пӧрт-влак кок, ныл еҥлан келыштаралтше улыт. Ончыкыжым тыште спорт площадке-влакым келыштарышаш улыт.

Глэмпинг — кызытсе илышлан келыштаралтше условий почеш пӱртӱсыштӧ канымаш. Яндар юж, йырымйырысе чодыра, эҥер жапым пайдалын да веселан эртараш йӧным ышта. Тыгай каныш тазалыкым пеҥгыдемдаш, ушым кандараш сайынак полша.

 

Марий Швейцарий

«Марий Швейцарий» Йошкар-Ола деч 110 меҥге тораште Кужэҥер районысо Визымйырыште верланен. Тачысе кечылан тыште мончаш пурымо кум тӱрлӧ комплекс пашам ышта. Монча-влакым памаш воктене  чоҥымо. Уна-влаклан чыла шотыштат йӧным ыштыме. Верысе пӱртӱсын моторлыкшо поснак чоным савыра: шошым олмапу, вишне, ломбо, сирень пеледалтыт. Писте ден олыкысо пеледышын пушыжо йырым-йырысе кумдыкым авалта. Телым курык гыч мунчалташ, жапым пайдалын да веселан эртараш лиеш. Вет комплекс йыр ятыр курык уло.

Шаран селасе пу храм

Советский район Шнаран селаште Юмым Шочыктышо Эн Святой Аван Леведмыже лӱмеш храмым ужде кодман огыл.

Пу храмым 1915 ийыште ыштеныт. Тунам кундемыштына ты храм гай архитектуран черке-влакым моло вереат нӧлтеныт. Но кажне черкын шке ойыртемже лийын. Тысе храмын, мутлан, куполжо шлем форман, шинчаш перныше деталь-влакым ош чия дене чиялтеныт. Тидыже ужар тӱсан оралтым путырак сылнештара.

1938 ийыште черкым петыреныт. Тылеч вара тушто клуб лийын. Но 1994 ий 14 октябрьыште черкым Юмым Шочыктышо Эн Святой Аван Леведмыже лӱмеш уэш освятитленыт. Кызытат службым, тӱрлӧ таинствым эртарат.

Марий Элыште пу черке-влак коклаште Юмым Шочыктышо Эн Святой Аван Леведмыже лӱмеш храм памятник семын палемдалтеш. Ик эн волгыдо да моторлан шотлалтеш.

Марий Элыште 2021 ийыште 437 тӱжем турист толын каен, а 2022 ийын икымше пелыштыже — 293 тӱжем.