19 январьыште марий калык Вӱд модмо кечым палемден. Тудо тошто марий пайремлан шотлалтеш. Тиде кечын кум таве але кум памаш гыч налме вӱд юзо, шнуй виян, маныт.
Вӱд модмо кечын Советский районышто илыше чолга еҥ-влак, Советский район Оваснур вершӧрысӧ мотор пӱртӱс лоҥгашке, Кундыш кугызан кундемышкыже, миеныт. Курык йымач шыргыктен йогышо памаш деке волен, кидым, шӱргым шӱалтен, вӱдым кошталын, сортам чӱктен, тичмаш кинде дене Вӱдавалан пелештеныт.
Тиде кундемыш толаш, Кундыш кугызалан вуйым савен таушташ шонымаш Советский посёлкышто илыше поро кумылан, чолга ӱдырамаш Лариса Евгеньевна Васильевалан толын. Тудын темлымыжым Советский районысо тӱвыра пӧлкам вуйлатыше Я.А.Ефремов да марий юмыйӱлан Советский районысо общинын еҥже-влак сайлан шотленыт да 19 январьыште, Вӱд модмо кечын, тушко каяш палемденыт.
Телым чодыра коклаш машина дене шонымо семын пураш огеш лий, лум тыманмеш корным петыра. Сандене ик-кок кече ончыч Яков Аркадьевич Ефремов районысо администраций полшымо дене корным Изи Оваснурысо шӱгарла марте шӱкыктен. А памаш деке волаш тошкалтышым, онапу деке каяш корным тӱвыра пӧлкан пашаеҥже-влак, кидыш кольмым кучен, чаткан эрыктен шынденыт.
Юзо вер
Легенде почеш Кундыш кугызам курыквуйышто тоеныт. Курык йымач, эр кече ваштареш йоген лекше ты памаш Изи Кундыш вӱд дене ушна. Тудо верыште чатлама йӱштӧ телымат вӱд огеш кылме. Изи Кундышын ший вӱдшӧ тугак йоргыктен йога. Эсогыл тиде шнуй вереш ирлудо-влакат телылан кодыт.
Тиде вер юзо виян! Вет тудым Кундыш кугыза арала. Тышке логалмеке, жап пуйто чарна. Изи Кундыш эҥерлан мелын шогалын, шкендым пӱртӱсын ужашыжлан шотлет. Курык йымач шыргыктен лекше памаш вӱд дене шӱргым шӱалтымек, умбакыже илаш, тура корно дене ончыко ошкылаш пуйто вийым налат. Арам огыл тиде памашым «Илыше вӱд памаш» манын лӱмденыт.
Кундыш кугызам тойымо верышке кодшо кеҥежым Роҥго карьер гыч кугу кӱм конден пыштеныт. Тений тудым лак дене чиялташ да тушан возыман оҥам сакаш шонат. Тиде кӱ деке миен, сортам чӱктен, Кундыш кугызалан кеч-кӧат тауштен, тыгодым тиде вер юзо виян улмым шижын кертеш. Вет курыквуйыш кӱзен, кӱ воктеке шогалын, шинча ончылно мотор пӱртӱс сӱретлалтеш: курык йымач йоген лекше шнуй вӱдан памаш, кугу чодыра кокла гыч йоген кайыше ший вӱдан Изи Кундыш эҥер…
Чачавий
Кӱм пыштыме вер деч тораште огыл изирак мотор кож шога. Легенде почеш, тыште Кундышын йӧратыме Чачавий уныкажым тойымо.
Кундыш кугыза шке вершӧржым тушман деч аралаш, тудым тӱзаташ тыршен. Кызытсе Горная поляна посёлко деч тораште огыл верланыше ер воктене тунам кок онапу кушкын: тумо ден писте. Сарыште тушманым сеҥаш манын, тумылан кумалыныт, поро пашалан – пистылан. Нине онапу деке Кундыш уныкажым чӱчкыдын намиен, пӱртӱсым йӧраташ туныктен. Изи ӱдыр кочаж деч нигунамат ойырлен огыл, эсогыл сонарышкат пырля коштын.
Жап шумеке, кочаже колен колта. Чачавий тидлан моткоч ойгыра, чот шортеш. Шинчавӱдшӧ эҥерыш савырна. Сандене тораште огыл йоген кайыше Икса эҥерым кызытат Чачавийын шинчавӱдшӧ маныт.
Ӱдыр ятыр жап ойгырен, эсогыл ерышке тӧрштынеже улмаш. Но вуй ӱмбалне чоҥештен кайыше йӱксӧ-влак тудым пеленышт чоҥешташ ӱжыныт, да кажныже шке пыстылжым Чачавийлан кудалтен. «Чоҥештен кайымем деч ончыч айста эше ик гана йӧратыме шочмо вернам ончалына», – каласен ӱдыр йӱксӧ-влаклан. Каваш чоҥештен кӱзымеке, ӱдырын шинчажлан Шереҥге, Олаҥге ер-шамыч, кумалме вер-влак койыныт. Кочажым тойымо верышке чоҥештен толмеке, «Уке, тиде верым коден каен ом керт» манын каласен да ӱлык камвозын колен.
Чачавийым шарныме лӱмеш тышке толшо еҥ-влак изи кожын укшлашкыже шовычым кылден кодат.
Сарыш наҥгайыше корно
Кундыш кугыза пӱртӱс вийын оролжылан шотлалтеш. Арам огыл еҥ-влак вес районла гычат тиде верышке толыт. Икте шкаланже, лишыл еҥжылан тазалыкым йодеш, весыже чонжо дене каналта.
Советский районын чолга еҥже-влакын ойлымышт почеш, тиде верыш идалыклан кум-ныл гана тӱшкан лектын кошташ тӱҥалыт. 21 июньышто, Вӧдыр кечын, тышке толын, сортам чӱктен, Юмылан кумалаш, тыштак йӱдым эртарен, 4 шагат эрдене Кугу Отечественный сарыште тыныслык верч вуйым пыштыше-влак лӱмеш сортам чӱкташ шонымаш уло.
Сар гыч пӧртылдымӧ-влаклан сортам чӱкташ арам огыл лач тыште шонат. Тунам Оваснур ял воктенысе корно дене ончыкылык салтак-влак Сурокыш каеныт, а тушеч – фронтыш…
Марий калык ожнысек илыше да колышо вӱд нерген пален. Колышо вӱд дене сусыр верым, могыржым эрыктен колтен, ӱмбачын илыше вӱд дене илыш вийым налын шоген. Шинчыше вӱд деч кораҥ каен, йогышо вӱдым сайлан шотлен, сандене памашым эрыктен шоген.
Молан тиде пайремым вӱд модмо кече маныт? Тидым Советский районын Юмыйӱла общинын еҥже, карт кугыза Григорий Михайлович Виногоров тыге умылтара:
«19 декабрь — Тӱня Юмын савыртыш кече . Тиде кече гыч кок арня эртымеке, 4-ше январьыште Ош кугу Юмын савыртыш кечыже лиеш. Тиде кечын мланде савырнаш тарвана. Эше кок арня гыч вӱд савырнаш ямдылалтеш, тудо лач 19 январьлан толеш. Ик тылзе гыч, 15 февральыште, теле рӱдылан мучаш лиеш. Тунам пӱртӱс шошо могырыш тарвана. Мо оҥайже – эн ондак мланде, вара вӱд вий да шокшо кече вий тарванат. 15 февраль деч вара пӱртӱс ылыжаш тӱҥалеш. Тидым тошто марий калык эреак пален да шотлен.
Марий калыкын илыш вийже – ший памашыште. Ший вӱд деч марий калык илыш вийым налын шоген. Тылеч посна марий калык тулын вийжым пален. Мланде вий, вӱд вий, тул вий коклаште илена. Умбакыжат пӱртӱс вийым налын илаш тӱҥалына, шонем».
