У Торъял район Какшанмучаш ял шотан илемыш официально 49 ял пура. Нунын коклаште 8-9 ялже, мутлан, Пӱгӧвож, Турня, Яраҥмучаш, пытышылан шотлалтыт. Нине яллаште пӧрт-влак шинчат, еҥ-влакат тушто регистрироватлалтше улыт, но огыт иле. Какшанмучаш селаште 8 урем уло. 858 еҥ ила.
У Торъял районышто Какшанмучаш ял шотан илем эн кугулан шотлалтеш. Тудо 33287 гектар мландым айла. Такшым ончыч ты илемыште 49 ял лийын огыл. 2010 ийыште туддеке Элембай ден Шура илем-влакым ушеныт. 2024 ий 1 январьлан Какшанмучаш кундемыште 2301 еҥ илен.
Кундемыште могай нелылык улмо, могай паша кызыт ышталтме да моло йодыш нерген Какшанмучаш ял шотан илем администрацийым вуйлатыше Светлана Валентиновна Зверева дене мутланышна.
– Светлана Валентиновна тыгай кугу кундемыште пашажат, очыни, шуко. Кум ял шотан илемым иктыш ушымын амалже могай?
– Тидым каласен ом керт. Мый муниципальный службо пашашке кундем-влакым ушымо деч вара толынам. Мланде да пого шотышто тӱҥ специалист лийынам. А администраций вуйлатышылан 2018 ий майыште шогалынам.
Оптимизацийлан кӧра муниципальный округыш эркын дене куснена. Адакшым специалист ситыдымашат ял шотан илем-влакым ушаш амалым ыштен, шонем. Каласыман, администрацийыштына куд еҥ тырша.
– Еҥ-влак могай йодыш дене тендан деке толыт?
– Кундемым тӱзатыме, пожар лӱдыкшыдылык, корным ачалыме, уремым волгалтарымаш, шӱгарлам эрыктыме да моло йодыш-влак дене мемнан деке толыт. Конешне, ик кечыште чыла нелылыкым кораҥдаш ок лий. Но ме тыршен пашам ыштена.
– Корным ачалыме шотышто мом ойлен кертыда?
– Чыла полномочий кокымшо ий муниципальный район ӱмбалне. Но ме калыкын темлымашыжым, кушко корным эн ончыч ыштыман, вӱдым да газым пуртыман – район администрацийлан ойлена. Какшанмучаш ял шотан илем администраций телым да кеҥежым корным эрыктыме йодыш шотышто вуйын шога. Пытартыш гана ӱмаште Элембай ялысе корно участкым ачалыме. Элембай гыч Долбачи ял марте школ маршрут шуйна. Жиган посёлкым эртыман. Тушто корно пеш уда ыле.
– Кундемыштыда шуко ялыш газым пуртымо?
– Парня дене шотлаш лиеш. Пушкар, Элембай, Маркелово, Шерешнур яллаште да Какшанмучаш селаште еҥ-влак газ дене пайдалана. 2025-2026 ийлаште программе почеш Шура могырым вич ялыш газым пурташ палемдыме. Яллаште газ лиеш гын, конешне, сай. Можыч, ял-влакшат огыт пыте ыле.
А Вӱдым ойлаш гын, тидын шотышто нелылык уке. Кугу яллаште рудӧ водоснабжений уло. Изи яллаште калык таве да скважине гыч вӱд дене пайдаланат.
– Какшанмучаш ял шотан илем верысе инициативе программылан эҥерта?
– Администрацийна 2015 ий годсек верысе инициативылан полшымо шотышто программыште участвоватла. Чылаже куд проектым илышыш пуртымо. «Кугу Отечественный сарыште колышо воин-влаклан» памятник-обелискым, Совет Ушем Герой В.Ф.Загайновлан бюстым ачалыме. Элембайыште каныме верым ыштыме, Шӱкшан «патыр заставым» тӱзатыме. Какшанмучаш селасе шӱгарлаште печым олмыктымо, Элембайыште уремысе тулым уэмдыме: светодиодан 33светильникым шындыме. Тений Кремленки ялыште тыгаяк светильник корным волгалтараш тӱҥалшаш.
Палемден кодыман, кундемыштына илыше калык чолга. Мом кертыт, шке вийышт дене тӧрлатат, тӱзатен шогат. Мутлан, Какшанмучаш селасе Майский чодыра (калык тудым ожнысек тыге манеш) уло. Тушто памаш йога. Вӱдшӧ шере-шере. Калык шке вийже дене памаш йырысе вершӧрым эскера да тӱзатен шога. Шкешотан изирак пӧртым чоҥен шынденыт. Тушто юмоҥам вераҥденыт.
– Кумалме ото кундемыштыда уло?
– Магазисола ял деч тораште огыл да Танерсола ял дене кумалме кӱсото-влак улыт. Палем, кок-кум ий ончыч тушко эше кумалаш коштыныт. Утларакшым – кугурак ийготан еҥ-влак.
– Ик ял гыч весыш автобус чӱчкыдын коштыкта? Вет кызыт кугыжаныш огыл, а частный еҥ тиде пашам шукта.
– Тиде, чынжымак, кугу проблеме. Автобус дене калыкым кунам шонат кондыштарат, кунам гын, мӧҥгешла, автобус ок кошт. Тидын шотышто автобус дене шупшыктышо еҥ дене чот мутланена. Но але мартеат ик ойыш шуын огына керт. Мутлан, Какшанмучаш гыч Шура ял могырыш 12 меҥге лиеш. Тушко ончыч корно шӱкшӱлан кӧра автобус коштыктен огыл. Корным ыштыме шотышто онлайн йӱклымаш лийын. Шура ял калык чот тыршен, эн шуко йӱкым поген да нунын могырыш сай корным шареныт. Туге гынат автобус садыгак нунын могырыш ок кошт. Ӱмаште чолга кова-влак Россий Президент Владимир Путин деке вияш эфирышке йыҥгыртеныт. Шукерте огыл нунын деке республикысе транспорт да корно озанлык министерстве гыч лектыныт. Ӱшанена, автобус ынде сайын кудалышташ тӱҥалыт.
– Ял калык могай пашам шуктен шога? Вольыкым ашна мо?
– Утларакшым вес кундемыш пашаш коштыт. Тылеч посна шукын Виталий Дмитриевич Пуртовын «Тополь» ООО-што полуфабрикатым ямдылымаште пашам ыштат. Кундемыштына ушкалым огытат ончо манаш лиеш. Какшанмучаш селан пагалыме еҥже, предприниматель, стоматолог Аркадий Александрович Семёновлан кугу тау. Тудо ончыч шукырак ушкалым ончен, кызыт вольыкшым иземден, иктаж вич ушкалже уло докан. Шӧрым ялысе калыклан ужала. Элембайыште шуко шочшан Кропотовмыт самырык еш икмыняр ушкалым онча. Шӧрым У Торъял посёлкыш ужалаш кондыштара.
– Кызыт специальный военный операций кая. Йодде огына керт, Какшанмучаш ял шотан илемыш пурышо ялла гыч мыняр еҥ тушто?
– 2022 ийыште мобилизаций почеш 15 еҥ каен. 2023 ийыште 15 рвезе доброволец лийын. Ӱмаште тынарак еҥ СВО-ш каяш контрактым подписатлен. Нунын кокла гыч кандаш салтак колен. Самырык еҥым тояш моткоч чот неле. А колышо салтакын ача-аваштым шинчавӱд деч посна от ончал. Тиде кугу ойго. Юмо аралыже осал деч.
– Светлана Валентиновна, администраций пашаеҥ-влак кызыт могай задачым эн ончыч шукташ тыршат?
– Яллаш газым пуртыманак. Тидлан кертмына семын чыла ыштена. Кызытсе саманыште, газ лиеш, ялат илаш тӱҥалеш.
Ончыч Какшанмучаш селаште аптеке лийын. Вара петырналтын. Калыклан аптеке кӱлеш. Элембайыште ФАП-ыште тыршыше Майя Мартыновна Ельмекеевалан кугу тау. Тудо эм дене полшен шога. Кундемыштына самырык фармацевтым, медикым муаш пеш неле. Самырык специалист-влак яллаште огыт сите.
Какшанмучаште Рождество Христово храм уло. Тудо Марий Элыште ик эн тоштылан шотлалтеш. Пу храмым 1734 ийыште чоҥымо, а 1820 ийыште пу олмеш кӱ храмым нӧлтымӧ. Тудо тӱвыра поянлыкын объектшылан шотлалтеш.
1936 ийыште храмым петыреныт. Черкывуй ден куполым кораҥденыт. Ятыр ий храм зданийыште ялысе клуб, библиотеке, радиоузел лийыныт. А 2005 ий годсек храмыште угыч литургий эртаралташ тӱҥалын.
Какшанмучаш селаште газ уло гын, храмыш газым пуртымо огыл. Тидлан ялысе калык ойгана. Кумылан еҥ-влак тиде экшыкым кораҥдаш ала полшен кертыт ыле?!