Памаш вӱд айдемым чынжымак тазаҥден кертеш, шонем. Санденак Крешене пайремлан йолташ-влак дене пырля пытартыш кум ий тӱрлӧ памашыш чывылалташ коштына. Тений, мутлан, Кужэҥер посёлко деч кум меҥге тораште верланыше Изи Чарнур ялыш миен лекна.
Ӱшанен илат
Ялыш шукерте огыл шарыме асфальт корно наҥгая. Пурымаште пурла могырышто беседке уло, шола могырышто купель коеш.
Тудым «Верысе инициативе» программе почеш ыштыме. Ты сомыллан тиде ялыште шочын-кушшо чолга пӧръеҥ Андрей Пайдыганов вуйын шоген.
– Программыш пурымеке, ял калыкат шке гыч оксам поген, тыгак чыве фабрике, верысе депутат-влак да районысо администраций полшеныт. Купельым кеҥежым чоҥаш тӱҥалме. Тудым плитке дене леведме, пурам да леведышым шындыме. Вӱдым колташ пучым да кольцам ыштыме. Памаш дек кондышо корныш шаргӱм шарыме. Тыгак шокшо пӧлем уло, а воктеныже баннерым шогалтыме. Баннерыште тышеч йоген кайыше Немда вӱд да Спиридон Тримифунтский святитель нерген увер возалтын. Купельым лач тудын лӱмеш освятитленна. Тудо тазалыклан да илыме верлан йӧным ышта.
Спиридон, бархат пашмакым чиен, тӱня мучко полшен коштын. Сандене тудын пашмакше шнуйлан шотлалтеш. Тиде амаллан кӧра Кужэҥерыште илыше Василий Кушнирник мастар еҥ деч Спиридонын пашмакшым ышташ йодынна. Тудым пӧръеҥ бетон гыч «шочыктен» да лак дене чиялтен, – палдара Андрей Петрович.
Чынак, тиде вер моткоч сӧрал да вийым пуышо. Тышке ялысе калык вургемым шӱалташ коштеш. Кеч-могай пагытыште шӱалташ каньыле лийже манын, ты верым леведыш дене петырыме.
Кум уреман
Изи Чарнур ял кум уреман: Кӱшылмучаш, Ӱлылмучаш да Тореш урем. Уло яллан –16 наре сурт-пече. Икмыняр у пӧртат чоҥалтыт. Лач ик уремыште лумым эрыктен шогышо Ульяна Алексеевна Лоскутовам вашлийынна. Тудо ты ялыштак шочын кушкын, тышкак марлан лектын. Пелашыже Виктор Васильевич Кужэҥер посёлкышто электриклан пашам ыштен.
– Ӱштымбалне сельсоветым ыштымек, Изи Чарнур тудын составышкыже пурен. Ялыште чыланат марий шӱлышан лийыныт. «Онар» ялозанлык артель пашам ыштен. Тушто туна-влакым ашненыт. Вӱд башне кызытат аралалт кодын. Мый, Кужэҥер школым тунем пытарымек, Йошкар-Олаште кинде-булкым ышташ тунем лектынам да шке профессий дене икмыняр жап тыршенам. Вара шочмо ялыш пӧртылынам. Ӱштымбалыште «Родина» ялозанлыкыште тӱрлӧ сомылым шуктенам: сӧснам онченам, учётчик, бригадир, ферме вуйлатышат лийынам. Тыге пенсий марте тыршенам, вара ялозанлыкшат пытен. Кызыт сурт кокласе сомыл дене почаҥам, пареҥгым да моло тӱрлӧ пакчасаскам шындем, Дина тукым шӱжарем полышкала.
Ондак пелашем дене ушкалымат ашненна, но кӱтӱ пытымек чарненна. Ынде вич ий огына ончо, – палдара У.Лоскутова.
Тачысе кечылан кок-кум еш гына ушкалым ашна, шукынжо чывым, комбым да лудым кучат. Тыгак мӱкш дене шогылтшо-влакат улыт. Ял калык чодыра пелен ила, сандене телылан: пӧртйымалне – поҥго ден тӱрлӧ емыж-саска тич, а пӧрт коклаште куэ выньык-влак кошкен кечат.
Проектым воза
Изи Чарнур Кужэҥер посёлко деч тораште огыл верланен. Сандене шукынжо кевытыш але моло паша дене посёлко марте йолын коштыт. Пайремланат Кужэҥер тӱвыра пӧртыштӧ погынат.
– Тыгай жап ушеш кодын, кунам Изи Чарнур гыч 25 процент йоча Кужэҥер школышто шинчымашым поген. Мый шкеже ныл шочшан ешыште шочын-кушкынам. Ялыштына тунам илыш гӱжлен, клуб да танцплощадке лийыныт. Но самырык-влак эркын-эркын олаш илаш куснаш тӱҥалыныт, сандене клубымат, площадкымат кораҥденыт. Кызыт ялыште кум икшыве гына школышко коштеш. Нуно тӱҥ корно марте лектыт, вара школ автобус дене кудалыт, – мане А.Пайдыганов.
Андрей Петровичын Юра изаже да ачаже Изи Чарнурышто илат. Юра – шуко шочшан ача. Пашам йӧратыше пӧръеҥ ялысе йоча-влаклан лӱҥгалтышым ыштен пуэн.
Андрей Пайдыганов шочмо ял деч тораште огыл верланыше Халтурино ялыште ила. Людмила пелашыж дене кум икшывым куштат.
Пӧръеҥ Халтуринышто ила гынат, Изи Чарнурыштыжо ласкарак лийже манын, шуко пашам ыштен. Тылеч посна воктен улшо ялла нергенат монден огыл.
– Мый кусараш лийдыме пого дене кылдалтше пашам шуктем. Шукерте огыл Кужэҥерыште кевытым чоҥенам да арендыш пуэнам. Тыгак ешнан шке каныме базыже уло. Тушто пӱртӱсым йӧратыше-влакым чумыренна, кызыт ты пашам жаплан коденна, тӱткышым вес сомыллан ойырена. Кок ий ончыч ялозанлык кооперативым «шочыктенна». Тушко лу еҥ пура: иктышт ирсӧснам ашнат, весышт – кайыквусым. А ме шым сорт карлик олмапум шынденна да пӱям кӱнченна, тений тушко колым колташ шонена. Тыге, коптильный цехым почын, шке ончен куштымо йӧрварым ужалаш шонена, – мане Андрей Петрович.
Каласен кодыман, Андрей Пайдыганов – биологий науко кандидат. Шке чолгалыкше да калык верч тыршымыже икшывыжланат куснен. Нуно ачаштлан кертмышт семын полышкалат.
Ялыште илаш неле, йокрок, паша уке манаш куштылго, но тидым вашталташ, илышым сай могырыш савыраш, очыни, чыланыштын вийышт да кумылышт огеш сите.
Тудо куд проектым возен да илышыш шыҥдарен:
2016 ийыште икымше проект почеш Изи Чарнурышто корным шаргӱ дене шареныт.
2017 ийыште Чодыраялыште у корным ыштеныт.
2019 ийыште – Халтурино ялыште йоча-влаклан площадкым вераҥденыт.
2022 ийыште – Изи Чарнурышто пожарный вончыкым (переездым) ыштеныт. 2023 ийыште – Ӱштымбал ялыште ик уремысе корным олмыктеныт.
2024 ийыште купельым чоҥеныт.
Тений эше ик проект илышыш шыҥдаралтшаш – Пукшамбалыште вончык (переезд) лийшаш.