Тӱҥалтыш але мучаш?
Тестыште кок корно. Тиде палын мом ончыктымыжым кызытсе пагытыште ӱдырамаш-влак веле огыл, пӧръеҥ-влакат раш умылат. Кок корно – у илыш помыжалтмым ончыктышо юзо тамга. У илыш шочын, но тудын «озаже» шуко лийын кертеш. Кажныже тудым шке семынже акла. Кӧлан гын тӱҥалтышым налше илыш – куанле да вучымо, а кӧлан гын – мешанчык.
Статистикым ончалаш гын, ӱмаште Российыште 600 тӱжем наре ӱдырамаш йочам кудалтен, тушеч 46 тӱжем нарыже икымше гана мӱшкыраҥын улмаш.
Россий Минздравын палемдымыж почеш, 54% аборт медицинскийлан але легальныйлан, шотлалтеш. 18% – лугыч лийше, 17,5% – эмлан кӧра, 3,6 – рашемдыме огыл, молан манаш гын нуно медицинский учрежденийыште ышталтын огытыл. Тылеч посна 2,8% врач-влакын темлымышт почеш да 0,06% криминал тӱшкашке пурышо аборт-влак палемдалтыныт.
Тыгак статистикыште 230 – латныл ияш да тылеч изирак, 4 тӱжем наре 15 – 17 ияш ӱдыр-влаклан абортым ыштыме нерген ойлалтеш.
Могай амал дене ӱдырамаш-влак тыгай шакше ошкылым ыштат манын, чарныде шонкалаш лиеш. Кажнын шке илыш пӧрдемже, пӱрымашыже. Икте тыгай шонымашке шкеак шуэш, весылан йыр улшо-влак «шонаш» полшат.
Закон ӱдырамаш-влаклан 12-шо арня марте йочам кудалташ огеш чаре. Мутат уке, тидыже шонкалаш тарата. Элыштына кажне ийын тидын шотышто тӱрлӧ акций, погынымаш, мутланымаш-влак эртаралтыт.
Тӱняште кеч-могай хирургий сомыл айдемын илышыжым, тудын тазалыкшым арален кодаш манын ышталтеш. Ик операций гына тазалыкым локтылеш да колымашыш шукта – тиде аборт. Медициныште тудым «искусственное прерывание беременности» маныт. Тыглай кум мут. Но кажне мутышто тӱжем шонымаш, тӱжем шижмаш да илыш! Мом шылташ, тыглай йылме дене тиде операций «йочам пуштмаш» маналтеш ыле дыр. Тыге чынракыс. Но уке, чын нерген йӱкын ойлаш оҥайын ок чуч. Тыге тунемынна. Але иктаж-кӧжӧ авагудышто кушшо эмбрионым йоча манаш ок лий шона. Тугеже айста шонкалена. Колынам, абортым пӱйым лукмо денат таҥастарат. Вот кузе! Но тунамак йодыш шочеш: пӱй иктаж-кунам мемнам «Авай» але «Ачай» манеш ыле мо? Шыргыжалын я шортын колта ыле? Але куржын толеш да ӧндалеш ыле?
Шоналтыза гына! 10 арняш эмбрионын чыла гаяк органже уло. Тудо шокшым, йӱштым, темдыштмым, коржтымым шижаш тӱҥалеш. Кидым, йолым тарватылеш, парняже-влак шочаш тӧчат. 10-шо арняште шӱм йымалсе изи чукай авагудеш пеҥгыдын пижеш, ош тӱняш толшаш вийым погаш ямде. Но кӧ тудын кумылжым шотыш налеш…
Специалист-влак палемдат: ӱдырамаш азам кудалташ толын гын, ты ошкылым шоныде ок ыште. Тудлан врачын (йӧршеш йот еҥын) ой-каҥашыже огеш кӱл. Толын гын, тудым чактараш неле. Мутат уке, эмлызе тергымашым эртара, ўдырамашлан абортын эҥгекше нерген умылтара. Но мыланна эре чучеш, пуйто илышыште чыла лийын кертеш, но лачак мемнан дене огыл. Кеч-кӧ весе дене, но мемнан дене огыл.
Аза олмеш азап
«Азам кудалташ неле огыл, эмлымверыш миен тольыч да чыла…» Тыгайымат колаш логалын. Миен толашыже неле огыл тудо… Нелылыкше тылеч вара тӱҥалеш.
Мӱшкыр пижмеке ўдырамашын организмже вигак ава лияш ямдылалташ тӱҥалеш. Кӧргӧ орган-влак, эндокринный системе вес семын пашам ышташ тўҥалыт. Чылажат пӱртӱсын радамже почеш. Но кенеташте ты радамлыкым кӱрлаш гын? Тидыже чот кудалше машинам иканаште чарен шогалтыме дене иктак! Лўдыкшын чучеш? Тыге шол. Организмланат тиде – чот кугу азап.
Ну йӧра, организм чыла чытен кертеш, уэш вес семын пашам ышташ тунемеш манына. Но…
Абортым эн сай эмлымверыште эн мастар врач ышта гынат, йочам кудалтымылан кӧра тўҥалын кертше чер деч нигӧ арален огеш керт. Аборт деч вара авалык локтылалтеш. Тудын палыже, последствийже, кунам-гынат палдырна: кеч идалык, кеч 10 ий гыч. Йочам ик гана кудалтыше ўдырамаш вес гана ава лиеш гынат, икшывыжын тазалыкше начарешт кертеш. Илышыште нимо кыша деч посна ок лий», – каласыш Медведево рўдӧ эмлымверын I-ше категориян врачше Эльвира Викторовна Алексеева.
Эҥгекын кузе лиймыжым умылаш неле огыл. Операций шинчам кумен ыштыме гаяк эртаралтеш. Айдеме кӧргым ужаш ок лийыс. Тыге йочам (ой, Юмыжат, «эмбрионым» маншаш гын веле)… Тӱрлӧ наста дене эрыктен лукмо годым авагудо кӧргӧ кушкедалтын кертеш. Лодеш лийын кодеш, авалык сусырга. Ты амал дене ончыкыжым ӱдырамашын тылзаш толмо радамже локтылалтеш. Садлан уэш мӱшкыраҥаш неле лиеш. Тыгак авалык пуал кертеш. Тыгодым мӱшкыр пижын гынат, авалык йочам сайын арален огеш сеҥе – аза лугыч лиеш. Кажне гана.
Эмганыше авалыкыш бактерий-влак логал кертыт, тушто шӱйшӧ погына. Ты чер годым авагудо локтылалтеш, верже гыч тарвана. Эмлаш тудым моткоч неле.
Аборт годым (поснак тиде томаша эмлымвер деч ӧрдыжтӧ ыштылше-влак дене лиеш) кӧргыштӧ кушкедалтмаш шуко лийын гын, авагудо гыч вӱр чот йогаш тӱҥалеш. Тыгай годым тудым йӧршеш пӱчкын кораҥдыман…
Тазалыклан вес эҥгек – муныгудо (яичник) да азагудо пуч (маточная труба) пуалмаш. Азагудо пуч петырна, муныгудын функцийже локтылалтеш. Лачак аборт деч вара тўҥалше вашталтыш-влаклан кӧра мўшкыраҥмаш авагудо деч ӧрдыжтӧ лиеда але ўдырамаш йӧршын исыр лиеш.
Эн шучко чер – перитонит. Тудо колымаш марте шукта. Тыгак азам кудалтыме годым вўрышкӧ инфекций логалеш гын, ўдырамашын ўмыржӧ лугыч лийын кертеш.
Йочам ыштыдыме ӱдырамаш-влак азам кудалтат гын, оҥышто рак черлан моткоч келшыше вер лектеш. Моланжым умылтараш неле огыл. Икымше мӱшкыраҥмаш годым ӱдырамашын оҥыштыжо шӧр ту вашталташ тӱҥалеш, тыге тушто азам пукшышаш шӧр погынымо вер ямдылалтеш. Нормо почеш тиде процесс индеш тылзе мучко лийшаш. Но азам кудалтыме деч вара клетке-влак «пеле кӱчымӧ» лийын кодыт, локтылалтыт. Лач тидыжак раклан помыжалташ амалым ышта.
Чон ок мондо
Иктажше шоналта: тачысе медицине такшым виян. Ынде шуко черым эмлен моштат. Ожнысо гай огыл. Тунам тӱрлӧ эмшудо деч посна нимогай эм лийын огыл. Рак деч Юмо аралыже, а пуалме чер вашке тӧрланыже. Туге лийже…
Но вес могырым ончалаш гын. Медицине чыла кертеш манын, ўдырамаш йочажын да шкенжын илышыжым кўзӧ йымаке шинчаора пыштышаш мо? «Тазалык дене модаш огеш кӱл» маныт вет. Илышым умылаш ок лий. Але адакат «Мый денем тыгай лийшаш огыл» манын шонена? Шӱм йымач изи айдемым кўрышт лукмо нерген организм иктаж-кунам монда ала… Капкыл монда. А чон монда мо?
Психолог-влак палемдат, азам кудалтыме деч вара ӱдырамашын чоныштыжо умылаш лийдыме вашталтыш-влак лийыт. Шкеже тудо кеч-мыняр «Мый чын ыштенам» манеш гынат, кӧргӧ чонышто айдеме ӱмырешлан титакым да намысым шижаш тӱҥалеш, языкшым умыла. Тиде амал денак, илен-толын, ӱдырамашын психологий могырым тазалыкше локтылалтеш. Психологий шотышто тазалык пытымылан кӧра еш илыш локтылалтеш, уда койыш-шоктыш лектеш, алкоголизм але шкем шке пытарымаш лийын кертеш.
Ӱдырамаш – илышым шочыктышо вий. Мӱшкыраҥмеке, тудын чоныштыжо ава лийме кумыл пеледалташ тӱҥалеш. Уш дене кеч-мыняре вес семын шоно, чон чыла шижеш. Тудым от ондале. Тыге пӱртӱс шочыктен, тыге Юмо пуэн. Садлан илышым тӱзатыше вий колымаш дене варна гын, тиде нигунамат ок мондалт. Чон ок мондо. Юмо ужеш.
Врач-гинеколог Эльвира Викторовна Алексеева каласкала:
– Мый чўчкыдын ўдырамаш-влаклан ик йодышым пуэм. Ончалза, уремыште шуко еҥ уло: пӧръеҥ, ўдырамаш, йоча-влак. Вот тиде еҥ-влак кокла гыч кудыжым те пуштын кертыда ыле? А шке родыдам, лишыл еҥдам?.. Вара кузе ава шке шўм пеленысе йочажым илыш деч посна кодаш тоштеш…
Шарныза, аборт – мӱшкыраҥме деч аралалтме йӧн огыл. Мӱшкыраҥме годым шӱм йымалне «ала-мо» огыл, а айдеме кушкеш. Айдеме. Тыгаяк, мемнан гаяк, сандалыкыште икте. Ала тудо уста туныктышо лийшаш, ала философ, ала чапланыше спортсмен… Ала йӧсӧ пагыт годым тендам лач тудо аралышаш, чаманышаш… Ала тудо, айдеме тукымым шуен, илышым тӱзатышаш…
Йочам ош тӱняшке шочыкташ, тудым ончен кушташ, чаманаш да йӧраташ ямде огыдал гын, мӱшкыр пижме деч аралалтса. Кызыт тидым ышташ моткоч шуко йӧн уло. Тидын нерген ӱдырамаш гына огыл, пӧръеҥат шонышаш.