Ӱдырамаш – ава, ӱдырамаш – чевер пеледыш, Юмын ӱдыр. Тыматле, лыжга, еш тулотым саклыше, илышым пӧлеклыше… Лач тыгай поро мут-влак дене семалыме шуэш нуным, ӱдырамаш-влакым. Но корно тайылан, илыш йыжыҥан маныт. Илышыште южгунам вес семынат лиеда.
Медведево район Светлый посёлкышто верланыше 7-ше №-ан исправительный колонийыште ӱдырамаш-влак шинчат. Нуным тышке Российын тӱрлӧ кундемлаж гыч кондат. Тушто, эрыкым авырен налше пырдыж вес велне, кажнын шке пӱрымашыже, эртыме корныжо. Но ик жапыште йоҥгышо «подъём», «отбой» шомак-влаклан кӧра тыште кажныже – кугу тӱшкан ик ужашыже гына.
Тюрьмашке – унала
Четлыкан икмыняр омса гоч пурымеке, чыла тергымашым эртымеке, кумда кудывече кӧргыш логална. Тиде верым тыште режимный территорий маныт. Йырваш ару, тымык. Лачак икмыняр вере кудывече асфальтысе лакылам тӧремдыше ӱдырамаш-влак койылалтышт. «Салам лийже», – пелештышт нуно. Икгай вургемыштлан кӧра чыланат ик сынанла чучыт. Умбалнырак – пеледыш дене сӧрастарыме вер.
– Тиде – илыме зоно. Тыште тӱшкагудо, кочмывер, кыдалаш школ, тӱвыра пӧрт, православный храм улыт, – каласкалаш тӱҥале 1-ше отрядын начальникше Светлана Васильевна Алексеева. – Моло тунемме вер-влак семынак тысе школ 1 сентябрь гыч пашам ышта. Шошым, лум шулен пытымеке, ӱдырамаш-влак пеледышым шындат, участкым сӧрастарат. Ий еда отряд-влак коклаште эн мотор участкылан конкурс увертаралтеш. Такшым паша жап кече радам почеш пуалтеш. Куд шагатлан «подъём», вара яндар южышто зарядке, умбакыже эр кочкыш, паша, тунеммаш… Яра жапат уло. Тунам ӱдырамаш-влак телевизорым ончен, серышым возен кертыт. Йодмашым пуэн, 15 минут марте телефон дене пайдаланен кертыт. Кажне вӱргечын «генеральный уборко».
Ӱдырамаш зоныштат ӱдырамашак тудо. Тӱнӧ веле огыл, тӱшкагудо кӧргыштат арулык шижалтеш. Тыште кажныже мом-гынат ышта, верыште шинчаш ок лий.
Ты колонийыште чылаже кум отряд уло, кажныштыже – 70 наре еҥ. Ик пӧлемыште 5-6 койко шога. Пӧлем-влак тӱрлӧ улыт: тыглай да куштылемдыме условиян. Тыглай пӧлем чылт пустан чучеш гын, куштылемдыме условиян пӧлемыште фото-влакым вераҥдаш, окналаш пеледышым шындаш лиеш. Тыгай пӧлемыште илыше-влаклан плеер дене мурым, аудиокнигам колышташ, мӧҥгысӧ янлыкым кучаш огыт чаре. Тышке икымше кече гычак шкем сайын кучышо-влакым кусарен кертыт. А мутым колыштдымо, тысе пунчал-влакым пудыртылшо-шамычлан посна вер уло. Тушто «нелырак» манме нимом ойлымо дене иктак, очыни. Тугай пӧлемыш нигӧ ынеж логал, но мемнан мийымына годым тушан кок ӱдырамашым петыреныт ыле.
Усталык деч посна кузе?
Творческий шӱлышан-влак, йодмашым возен, тӱрлӧ кружокыш коштын кертыт. Тыште нуным пидаш, тӱрлаш, ургаш, сӱретым ышташ да тӱрлӧ моло кидпашалан туныктат. Кызыт ӱдырамаш-влак «Зелёный мир» конкурслан ямдылалтыт, йомаклан келшыше персонаж ден арвер-влакым ыштылыт.
Кидпаша-влакым ий гыч ийыш поген, колонийыште «Весела Овда» калык ырым (суеверий) тоштерым почыныт. Ты тоштерыште могай-гына Вувер-кува уке! «Ме тӱрлӧ кундемла гыч улына, садлан кажныже шке вел Вувер-кувам ургена. А Вувер-кува – марий Овдан родыжо. Теве нуно ынде пеш шукын погыненытт, тоштерыш вераҥдалтыныт», – ойлат ӱдырамаш-шамыч. Тылеч посна нуно тысе тӱвыра пӧрт пеленысе театр кружокыш коштыт. Спектакльым ончыктат, спектакльлан кӱлшӧ вургемым шке ургат. Тыгак конкурслаште участвоватлат, тӱрлӧ дефилем эртарат.
Колонийыште шинчыше-влак газетым луктыт. Кажне бригадын шке газетше. Тышан сӱрет-влакым шке сӱретлат, тӱрлӧ ойлымашым, почеламутым, колонийыште лийше сай да уда увер-влакым возат. Тысе «Колючко» лаштыкыш логалат гын, сайжак огыл. Садлан шкем кӱлеш семын кучашак тыршыман.
Усталык шӱлышан ӱдырамаш-влакын кидпашаштым ончен, нунын дене мутланен, ик жаплан кушто улметымат мондет. Лачак пырдыж мучко кечыше тӱрлӧ тӱсан Вувер-кува-влакын сыныштым ужат да чонлан каньысырын чучын колта…
Паша илаш полша
Тысе зоно кок ужашлан шелалтеш: илыме да промышленный. Усталык паша тӱҥ сомыл огыл. 7-ше №-ан колонийыште профессиональный училище пашам ышта. Тушто ӱдырамаш-влак ятыр пашазе профессийым налын кертыт. Тыгай кокла гыч иктыже – ургызо. Промышленный зонышто ургымо да пӱчкедыме (кройка) цех-влак улыт. Образованийым налше-влак чыланат пашам ыштат, тидлан пашадар пуалтеш. А пашам ышташ торешланыше-влаклан шизо (штрафной изолятор) уло.
Мийымына годым ӱдырамаш-влак школлан ранец, рюкзак-влакым ургат ыле. Шукерте огыл ик палыме фирмылан полукомбинезон-влакым ургеныт. Заказым шукыж годым палыме, чапланыше лӱман фирме-влакат пуат. Моланжым умылаш лиеш: арвер-влак качестве шотышто моткоч чапле улыт, чаткан ургалтыт.
Эрык ӱжеш
Статистикым ончалаш гын, петырымаште шинчыше ӱдырамаш-влак коклаште ик кумшо ужашыже тышке наркотик шотышто статьяла почеш логалын. Шукынжо наркотикын шучкылыкшым жапыштыже умылен шуктен огытыл але тюрьмаш логалам манын, ӱшанен огытыл. Тидын нерген тыште шинчыше икмыняр ӱдырамаш дене мутланышна.
Кажне еҥын шке койыш-шоктышыжо, но тыште чылажым иканаште шижын шукташ огеш лий. Йодат – вашештат, шыргыжалат – нунат шыргыжалыт. Южыжо вуйымат огеш нӧлтал, пуйто ӱмбакет ончалмышт ок шу. Мо кызыт нунын чоныштышт – нигӧ ок пале. Икте раш – эрык кеч-кӧланат шерге. Ты жапым лишемдаш манын, кажныже кертмыж семын тырша. Сай койышлан кӧра тыглай условий гыч куштылемдыме условиян верыш вончаш лиеш, тушеч – поселений колонийыш. Вара исправительный рӱдер да условно-досрочно – эрыкыш! Тидым кажне «заключённый» пала.
Четлыкан омса-влак гоч мӧҥгеш урем велыш лекшыла, ме, эрыкым шижын, пурен коштмо верышкына савырнен ончалашат ыжна тошт. Нине пырдыж-влак деч Юмо аралыже…
Тышке кажне ок логал
Лекмаште эше ик участок уло. Тиде – поселений колонийын участокшо. Тысе условий, мутат уке, ятырлан куштылгырак. Ӱдырамаш-влак кевытыш миен-толын кертыт, нунылан эрыкыште улшо-влак дене мутланаш лиеш. Столовыйышто кочмо деч посна шонымышт почеш плиткеш кочкаш шолтат. Родо-тукым гыч иктаж-кӧ толеш гын, кок тылзылан ик гана, кум кече марте пырля илаш йӧным пуат. Тидлан посна пӧлем уло. Туге гынат ӱдырамаш-влакын кажне ошкылыштым эскерат. Ик йоҥылышлан кӧра мӧҥгеш тыглай колонийыш логалат да кече почеш кече, ий еда шкем сайын кучаш тыршымет арам лиеш.
Кызыт поселений илемыште 9 ӱдырамаш шинча. Чыланат пашам ыштат. Кӧ грузчиклан, кӧ тыштак верланыше котлетым ыштыме цехыште. Теве Александра Медведева штабыште уборщицылан ышта. Тиде ӱдырамаш нерген шинчыше-шамыч дечат, тысе пашаеҥ-влак дечат ятыр поро ойым колаш логале.
Александра Медведева:
– Мый Озаҥ ола гыч улам. Срокем изи огыл – 10 ий. Тюрьмашке наркотикым ужалымылан кӧра логалынам. Тиде аярын шучкылыкшо нерген нигӧ каласкален огыл. Поснак ешыште, ача ден ава. Ме шке семын иленна, сай ден удажым ойырен моштымо огыл. Садлан йоҥылышым ыштыме.
Илышыште ончыкылык нерген шонен моштышо лийман. Тунам йоҥылыш корныш от шогал. Мый кызыт шке титакемым умылем. Шке пӱрымашнам ме шке чоҥена, чылажат шкенан кидыште. Садлан вес еҥым титаклыман огыл.
Кум икшывем уло. Нуно мыйым вучат. Ешем дене вашлийме нерген кажне кечын шонем, тиде мылам чыла чыташ полша.
Кеч-мом манза, но тюрьма айдемын психикыжым локтылеш. Срокым шинчен эртарыме годым мыланна эрыкыште уэш илаш тунемман. Шарныман: тушто неле. Ме тышеч сокыр пырыс иге гай лектына. Уэш йоҥылыш лияш огыл манын, шкалан цельым шындыман.
Ӱдырамаш-влакым законат чамана. Нуным ӱмыр мучкылан огыт шынде, нунылан «строгий режим» уке. Тӱҥ задаче: айдеме ушым шынден эрыкыш лекше, у семын, шот дене илаш тунемже. Тӱжвач ончымаште чылажат сайла чучеш. Но петырымаште южшат пич – шӱлаш йӧсӧ, тушто кечыжат пуйто вес семын онча, чонлан шыгыр… Нигӧлан, нигунам пырдыж вес велысе илышым илаш ынже пӱрӧ.
Статистике
Марий Эл Республикысе УФСИН-ын данныйже почеш, 2019 ий 1 июльлан уголовно-исполнительный системын учрежденийлаштыже (колонийыште, поселений колонийыште, следственный изоляторышто) чылаже 2384 еҥ лийын. Нунын кокла гыч 279 еҥже – ӱдырамаш: 220 – исправительный колонийыште, 34 – следственный изоляторышто, тыгак исправительный колоний пеленысе поселений колонийын участокыштыжо – 25 еҥ.