Эрге йоча ача пелен кушшаш

«Эрге йочам ончен кушташ ӱдырамаш сомыл огыл» манмым таче кечын пешыже колаш ок логал. Ме вет кызыт акрет Спартысе жапыште але революций деч ончычсо Российыште огына иле. Тиде тунам эрге йочам воспитатлаш поснак чот тыршеныт. Кызыт «ӱдырамаш сомыл огыл» манме иктаж-кӧм ӧрыктара веле дыр. Икшывым ава огыл гын, кӧ ончышаш? Тунам вес йодыш шочеш: мыняр ий марте икшыве йочалан шотлалтеш? Южо ача-аван йӧратымашышт тугай виян – шочшыштым шоҥгеммешкышт «колоем» манын вӱчкат, кӱлеш гын, икшывышт олмеш чыла шкеак ышташ ямде улыт. Ӱдыр шочшо ма, эрге… Но педагог-психолог-влак ӱдыр ден эргым йӧршын кок тӱрлын воспитатлыман маныт. Поснак эрге икшывым ончен куштымо йодыш пӱсын шога.

Тидын шотышто Йошкар-Оласе калыклан психолого-педагогический да социальный полышым пуышо «Доверие» рӱдерын педагог-психологшо Ирина Власова дене мутланышна. Тудо тыгерак умылтарыш:

– Эрге йочам чын пӧръеҥ марте куштен шогалташ – манаш веле. Кажне ача-ава тидын нерген огешат шоналте. А кӱлеш ыле. Вет чылажат йоча пагыт да еш гыч тӱҥалеш.

  • Кум ий марте йоча утларакше ава пелен лийшаш. Кеч ӱдыр, кеч эрге. Кум ий деч вара эрге икшыве ӱдырамаш ден пӧръеҥ коклаште ойыртемым шижаш тӱҥалеш. Ты пагытыште тудо ачаже, кочаже, чӱчӱжӧ але моло пӧръеҥ пелен лияш тырша, нунын мом ыштымыштым эскера. Тидым ышташ чарыман огыл. Но ава – эше эн лишыл айдеме. Модыш-влак ты ийготышто кеч-могай лийын кертыт: машина але курчак. Кугурак лийме семын «ӱдыр» модыш-влакым кораҥдаш лиеш.
  •  Иктаж 6-7 ияш годым йоча шкенжын кӧ (эрге але ӱдыр) улмыжым умыла, тидын шотышто ойыртем-влакым пала. Ты пагытыште эрге яра жапым чӱчкыдынрак ачаже (але вес лишыл пӧръеҥ) дене пырля эртарышаш. Йочалан изирак пӧръеҥ пашам ышташ туныктыман. Ты пагытыште эргым ававомыш гыч эркын кораҥдыман. Но ача-ава ден икшыве коклаште умылымаш, пагалымаш лийшаш.
  •  8-10 ияш эрге йоча шкенжын пӧръеҥ улмыжым раш умыла. Кугурак-влак тудын деч полышым, иктаж ой-каҥашым йодыт гын, йоча шке кӱлешлыкшым, эҥертыш улмыжым шижеш. Тудым кугурак дене пырля пашам ышташ таратыман, тыгак йоча шкевуя иктаж сомылым шуктыжо. 10 ий деч вара йоча торжа койышым ончыктен, кугурак-влаклан тупела ойлен кертеш. Тидын деч ида лӱд. Тыге эрге пӧръеҥыш савырнаш тӱҥалеш. Йочам колыштса, тудын дене мутланыза, ласкан умылтарыза.
  •  Подростко пагыт нерген моткоч шуко ойлаш лиеш. Кажне йоча да еш тӱрлӧ улыт. Ой-каҥаш-влакат ойыртемалт кертыт. Тӱҥжӧ – йочам умылаш тыршыман да шкенжымат весым умылаш туныктыман. Ты пагытыште рвезе-влак шукыж годым ача-авашт деч торлат, жапым уремыште, шке таҥашышт дене эртарат. Чараш ок кӱл. Эрге ача-аважым але кугурак-влакым пагала гын, лӱдаш нимолан. Тидлан ешыште, кугурак-влак коклаште, чыла сай лийшаш. Йочалан эн сай илыш пример те шке улыда.

Вожылмаш ынже лий

Эрге йочам воспитатлыме нерген мутланыме годым Ирина Игоревна дене чоным туржшо эше ик темым тарвтышна. Тыгайже моткоч шуэн лиеда, но психолог деке ача-ава-влак, икшывын койышыжо ӱдыр йочалан келшен толеш манын, ой-каҥашым йодын толыт. Тиде теме нигӧлан ок келше, но илышыште тыгеат лийын кертеш. Кӧ ужын, кӧ колын… «Ӱдырамаш пачаш» манын ойлымо кеч-могай пӧръеҥлан мыскынь чучеш, уло илышыжым карген кертеш.  Эрге йочан койышыштыжо але ушыштыжо тыгай вашталтыш лийын гын, тудлан ӱдыр-влак огыл, а рвезе-влак келшат гын, психолог деке каяш вожылман огыл.

«Ойлат, пуйто гомосексуализм генетикыште лийше вашталтышлан кӧра лиеш. Тыге огыл. Шымлызе-влак «гей-ген» манме шотышто ятыр шымлымашым эртареныт. Сексуальный вашталтышын биологический амалже уке. Йочан шочынак шке койыш-шоктышыжо лийын кертеш. Но половой «аҥыргылмаш» огыл. Илыме, кушмо семын айдемылан психический чер пижеш. Гомосексуализм шӱм-чонышто невротический пужлымашлан кӧра лиеш. Тудым депрессийым але фобий-влакым эмлыме семынак эмлаш лиеш», – каласыш Ирина Игоревна.

Психолог эрге йочан психикыштыже вашталтыш лиймын икмыняр амалжым каласыш:

  1. Южгунам ава тынар чот ӱдыр йочан шочмыжым вуча – эрге йочажымат ӱдырла ончен кушта. Тыгаят лиеш, кунам ава эргым ӱдырла чикта, ӱдыр модышым налын пуа.
  2. Ача-ава-влак эргыштым утыждене нечкын ончат, чот чаманат, кажне ошкылжым оролат. Йӧратена веле, сайым ыштена манын шонат, а шкешт икшывыштлан пӧръеҥ лийын кушкаш огыт пу.
  3. Ешыште ача уда койышан, осал, шакше да тудым нигӧ ок йӧрате гын. Тыгай пӧръеҥ деч эргын чонжо эрелан йӱкшен кертеш, психике локтылалтеш. Ты амал дене эргын пӧръеҥ лиймыже ок шу.
  4. Аван образше ӱдырамаш образ дене кылдалтеш. Тудо эргыжлан шкенжым веле огыл, вес ӱдырамашымат пагалаш туныктышаш. Черын эше ик амалже – эрге йочан чонжым ӱдырамаш-влакым ужмышудымаш кумыл авалтен кертеш. Тыгай шижмаш ӱдыр таҥым муаш мешая.
  5. Инфантилизм (йыр тӱням да илышым йоча уш дене ужмаш) але шкем утыждене йӧратымаш кумыллан кӧра айдемын ушыжо вес семын пашам ышта. Тыгай годым пӧръеҥлан пӧръеҥ-влак келшен кертыт.

 

Айдеме илышыште ала-момат палаш тырша. Кызытсе илышыште поснак «пӱсӧ» шижмашым кычалаш йӧратат. Тиде йоҥылыш ошкыл лийын кертеш. Йочалан изинек шке капкылжым аралаш туныктыман. Поснак «интимный» вер-влакым. Эрге икшыве палышаш: йымал вургемым еҥ-влак арам огыл чият – капкылысе ужашым петырат. Молан манаш гын тудо – шылтыме вер. Тугеже нигӧлан тудым ончыкташ ок лий.

***

Йочам правил почеш воспитатлаш куштылго огыл. Вет кажне икшывын шке койышыжо, характерже. Тудым эн лишыл еҥ-влак моло деч сайын палат. Но психолог деч икмыняр ой-каҥашым шотыш налаш гын, уто огыл ыле.

Эргым ончен куштеда гын…

Чон шижмашым почаш намыс огыл
Шинчавӱд йога, а ме чарена… Ешыште икшыве шке кумылжым ончыкташ вожылшаш мо? Ача-авалан огыл гын, кӧлан вара йоча чонжым почшаш? Эргыда шортеш гын, ида чаре. Йоча шинчавӱд – тиде чоным эрыктыше юзо вӱд. Колыштса, умылыза, мутланыза, каҥашым пуыза. «Тый пӧръеҥ улат, чыте!» манме дене йочан чонжым сураледа.

Писе да чулым лийышт
Шукыж годым эрге йоча-влак моткоч чулым улыт. Нунылан ӱлнӧ вер шагал – кӱшкӧ кӱзыман! Тӧрштылман, куржталман, писын тарванылын модман. Ты шотышто эрге йочалан эрыкым пуыман (нимогай туткар уке гын). Кызыт ятыр спорт секций але кружок-влак улыт. Тек йоча мо тудлан келшымым ойыраш тунемеш да вий-куатшым пайдалын кучылтеш.

Изирак нелылыкым шке сеҥаш тунемже
Уремыште вес йоча дене вурседалмаш лийын гын, коклашкышт ида пуро. Шке шонаш, мутланаш, койышыжлан мутым кучаш тунемже. Тендан деч умылымаш да поро ой-каҥаш-влак лийышт.

Намысыш ида пурто
Эрге йоча йоҥылышым ыштен але иктаж-мо шотышто уда койышыжым ончыктен гын, ончылныжо вес еҥлан тидын нерген каласкалыман огыл. Весын ончылно намысыш пурымаш йочалан психологий могырым эҥгекым ыштен кертеш. Тудо тыланда ӱшанымым чарна.

Мокталтыза, сай акым пуыза, куандарыза…
Эрге-влак шкеныштын кӱлешан да пайдале улмыштым шижыт гын, ончыкыжым эшеат тыршаш кумылаҥыт. Полышым йодса, вара тауштыза. Пашалан кумылаҥдыза. Тыгодым йочалан кӱштыман огыл, шкенжым шонаш таратыман.

Тӱрвӧ гыч ида шупшал
Тыгай шупшалмаш ӱдырамаш ден пӧръеҥ кокласе кылым ончыкта. Йӧратымашым йочалан порылык, тыматле койыш дене ончыктыман. Чӱчкыдынрак ӧндалза. Шупшалмыда шуэш гын, йочан шӱргыжым, саҥгажым, нержым шупшалаш лиеш. Йоча кугурак лийын гын, ача-авалан нунын ончылно вургемым кудашын чийыман огыл. Чара коштмаш ынже лий.

 

Йочам шочыкташ да ончен кушташ – тиде ик паша. Но изи падырашым молан туныктена, могай айдемыш савырена? Мом тудын ушышкыжо пыштена, мом – чонышкыжо? Да мом икшывына варажым шке шочшыж-влаклан пуэн кертеш. Чыла – мемнан кидыште. Икшывын пыжашыже – еш, ача-ава, коча-кова… Чылажат тышеч тӱҥалеш гын, кажнылан тичмаш да пиалан еш илышым тыланыме шуэш. Умылымашым, йӧратымашым. Ойлат вет: «Икшывым огыл, шкендам воспитатлыза. Йоча тендам ончен тунемеш».