Шукерте огыл республикыштына наркотик ваштареш кучедалме «Жить! Любить! Верить!» III форум лийын. Тушто тӱрлӧ площадке пашам ыштен. Иктыже – ача-ава-влаклан. Икшывылан кызытсе саманыште тӱрлӧ лӱдыкшӧ ваштареш шогаш кузе полшыман?
Ик эн кугу тыгай лӱдыкшылан кызыт наркотикым шотлыман. Икшыве тиде «купыш» ынже логал манын, мом ыштыман? Тушко верештын гын, кузе тушеч лекман? Нине да моло йодышлан вашмутым ты площадкыш толшо уна-влак рашемдаш полшеныт.
Чылажат изи гыч тӱҥалеш
Марий Эл Республикысе МВД-н наркотикым кучылтмым тергыше управленийжын пашаеҥже Светлана Александровна Волкова каласкала:
– Пытартыш жапыште икшывым наркотик деч аралыме темын кӱлешлыкше икмыняр пачаш кугемын.
Марий Элыште кажне ийын наркотикым закондымын кучылтмо дене кылдалтше 250 наре осал пашам регистрироватлена, закондымын кучылтмо 35-40 килограмм наркотический веществам поген налына. Синтетический наркотикым ямдылыме годым кучылтмо веществам шотыш налаш гын, цифр 70 килограмм марте кушкеш.
Тений ноябрь мучаш марте республикыштына 21 килограмм наркотический веществам поген налме, тушеч кугурак ужашыже – синтетический наркотический вещества. Тений 10 тылзыште наркотикым закондымын кучылтмо дене кылдалтше
300 наре осал пашам пален налме. Нуно утларакшым наркотический веществам шаркалыме дене кылдалтыныт. Тидлан ӱмыр мучкылан эрык деч посна кодаш лиеш. Но судын пунчалже почеш утларакшым 7-15 ийлан эрык деч посна кодат.
Ийготыш шудымо 11 ӱдыр-рвезе наркотик дене пайдаланымылан элгӧргӧ паша органыште учётышто шога. Ты аярым шаркалыме дене кылдалтше осал пашам ыштымылан республикыште ийготыш шудымо ик еҥым кучымо. Йошкар-Олаште илыше 16 ияш ик ӱдырым наркотический средствам кучылтмылан кӱчык жапыште кок гана административно мут кучаш шогалтыме.
Вуйушым аҥыртыше вещества-влаклан пеш вашке тунемалтеш. Паша опытем гыч 35 ияш пӧръеҥым пример шотеш кондем. Тудо усталык шӱлышан, талантан айдеме. 13 ияшак наркотикым «тамлен» ончен, оккӱл койышан еҥ-влак дене варнен. А тӱҥалын чылажат тамакым шупшмо гыч, вара алкоголь дене кумылжым нӧлтен. 17 ияш улмыж годым ача-аваже эргыштын наркотик дене варнымыжым пален налыныт. Кызыт тиде пӧръеҥ самырык годсо йоҥылышыжым умыла да илышыжым сай могырыш вашталташ тырша.
Паша дене верлаш лектын коштмо годым рашемеш: шукыж годым ача-ава-влак икшывыштын кушто коштмыжым огытат пале. Йоча кум кече дене мӧҥгыжӧ ок тол, а ава огешат тургыжлане. Ешыште ача-ава да икшыве коклаште кыл, ӱшан лийшаш. Садлан каласыме шуэш: кугыеҥ-влак, икшывыда дене жапым утларак пырля эртарыза. Тыге те шке йочадам йоҥылыш ошкыл деч утареда.
Икшыве молан наркотик дене таҥлалтеш? Шукыж годым сӱрет тыгай: иктаж 16 ияш подросткын ача-аваже ойырлат, кугыеҥ-влак шке илышыштым уэш чоҥаш тӱҥалыт, икшыве нигӧлан кӱлдымыжым шижеш. Ача-аваже тудлан жапым, тӱткышым огыт ойыро. Йоча чыла тидым уремыште кычалеш, вуйушыжым тӱрлӧ вещества дене аҥыртара, тыге ойгыжым луштара.
Йӧратымашын вийже нимучашдыме
Врач-психиатр, нарколог, Республикысе наркодиспансерын диспансер отделенийжым вуйлатыше Нина Николаевна Данилова ойла:
– Ончыч наркотик дене таҥлалтше подростко-влак утларакшым Йошкар-Олаште гына лийыныт гын, кызыт республикысе кажне районышто улыт. Наркодиспансерыште ийготыш шудымо 12 ӱдыр-рвезе учётышто шога, нунын кокла гыч кандашыже – ӱдыр. Наркологийыште 20 ий наре пашам ыштыме жапыште тыгай дене икымше гана тӱкнаш логалын. 13-15 ияш ӱдыр-влак дене пашам ышташ поснак неле.
Подростко-влак деч чӱчкыдын колам: «Мӧҥгӧ толын пурем, авам – пашаште, ачамын – шке ешыже». Икшывылан шукыж годым йӧратымаш ок сите. Еш шаланымеке, йоча шкенжым титаканлан шотла, ны аважлан, ны ачажлан ом кӱл манын шона. Нунын дене пашам ыштымем годым умылтараш тыршем: тыйым ават ден ачат йӧратат, тидым ончыктен гына огыт мошто. Садлан шке йӧратымашдам ончыкташ ида ӧр, йоча-влак тидым шижыт.
Наркодиспансерыште экспертизым сутка мучко ыштат. Икшывын вашталтмыжым шекланымеке, иканаште нарколог дек огыда кай гын, тушко паспорт да йочан документше дене миен, йоча шондым сдатлен кертыда. Тидым анонимно ышташ лиеш. Йочада йоҥылыш корныш шогалын гын, тудын дене нарколог дек приёмыш толаш кутырен келшыза. Тидын годым ача-аван полышыжо моткоч кӱлешан, икшывыдам наркотик деч утараш чыла ыштыман.
Икшывын наркотик дене варнымыжым теве кузе шекланаш лиеш:
койыш-шоктышыжо вашталтын,
тендан деч иктаж-мом шылта,
мӧҥгӧ пӧртылмеке, тендан дене кутыраш ок тырше,
иктаж-кӧ йыҥгырта гын, тендан деч шолып мутлана,
у вургемым налын чиен,
оксаже лектын але мӧҥгыштыда окса йомаш тӱҥалын.
Йочан состоянийже гычат палаш лиеш:
айдеме йӱшӧ огыл, алкоголь пуш ок шижалт, но тудо шкенжым вес семын куча,
мӧҥгӧ толмекыже, ача-аваже нимом ынышт уж манын, вигак малаш возеш. Йоча ноен манын шоналташ лиеш. Тыгайже чӱчкыдын палдырна гын, шотыш налман.
Икшывыда нерген шукырак пален налаш тыршыза: кузерак кечыже эртен, школышто тунеммыж нерген йодыштса.
«Мый пеленет лиям, полшем»
Йоҥылыш корныш логалше икшывылан кузе полшыман? Тидын нерген педагог-психолог, ийготыш шудымо ӱдыр-рвезе-влак дене «Независимость» программе почеш социальный реабилитаций аланыште тыршыше специалист Лилия Нурисламовна Нуреева каласкала:
– «Независимость» программе вуйушым аҥыртыше веществам приниматлыше 13-17
ияш ӱдыр-рвезе-влаклан келыштаралтын. Ты программе почеш 14 але утларак вашлиймаш эртаралтеш. Подростко дене веле огыл, ача-ава-влак денат пашам ыштена – пырля да посна. Вет ешыште «игече» ок вашталт гын, икшыве шкежат сай могырыш вашталт ок керт.
Йоча молан вуйушыжым тӱрлӧ вещества дене аҥыртара? Подростко жап – тиде кризисный але критический пагыт. Икшывын тӱжвал тӱсшӧ веле огыл вашталтеш, гормональный вашталтыш-влакат палдырнат. Садлан йочан койыш-шоктышыжо пужла. Икшыве шкежат тыгай вашталтышлан ямде огыл, тидын дене мом ыштышашым ок пале. Садлан пеш писын сырен кертеш. Тӱжвач ончалаш гын, тудо кугу айдеме, но кӧргӧ шижмаш дене эше йоча кодеш: тудым йӧратыман, аралыман, умылыман.
Кунам икшыве ача-аваж дене торжан мутлана, кугыеҥ тудым вигак туныкташ тӱҥалеш. Теҥгече йоча мутым колыштшо ыле, а таче шкенжым йӧршеш вес семын куча. Ача-ава вашталтышын амалжым умылен огыт шукто да йочам наказатлат. Тыгай годым икшыве шкеж гаяк подростко-влак деке куржеш, вет нуно тудым умылат. А ешыште лекше нелылык деч утлаш, кумылым нӧлташ психоактивный вещества-влак полшат.
Йочан аяр веществам приниматлымыж нерген пален налында? Тыгай нелылык дене кеч-могай пиалан да поян але начарын илыше еш-влак тӱкнен кертыт. Икшывым специалист-шамыч деке наҥгайыман, шке вий дене гына тыште нимом ышташ ок лий. Тыге те шке йочаланда ончыктеда: кеч-могай неле ситуаций гыч лекташ йӧн уло. Йоҥылыш лийын, но тидлан икшывым вурсыман да титаклыман огыл. Уке гын тудын кучедалаш кумылжо йомеш. Йочалан чын корныш шогалаш йӧным пуыман да «мый пеленет лиям, полшем» манын ӱшандарыман.
Ты кучедалмаште ача-ава шке виян лийшаш улыт. Икшыве палышаш: кеч-могай йоҥылышым ыштен колтен гынат, мӧҥгӧ толаш лӱдман огыл, вет ача-аваже тудын эҥертышыже улыт. Нуно тудым умылат да полшат.
Молан подростко
наркотик дене аҥыргылеш?
Оҥайын чучеш. Мо тиде тыгай, кузе тудо «полша»? Ик гана тамлен ончымаште нимо удаже уке, ончыкыжым чарнен кертам манын шонат подростко-влак. Но тиде «куп» шупшылеш да тушеч утлаш пеш неле лиеш.
Ынде кугыеҥ улам манын шонат да шкаланышт шке тидым доказатлынешт. А кугыеҥ-влаклан чыла ышташ лиешыс. Тыге нуно моло подростко коклаште шке авторитетыштым куштат.
Ача-аван вурсымышт дене келшыдымым ончыкташ, ӱчым шукташ.
Кумир-влак семын кояш. Интернетыште ятыр самырык еҥ уда койыш дене варнымым ончыкта. Кумир шотеш палыме еҥ веле огыл, школышто пырля тунемме але кугурак вес еҥ лийын кертеш.
Яра жапше шуко, нимом ышташ. Йоча спорт секцийлаш але усталык кружоклаш тек коштеш.
Республикысе «Доверие» рӱдерын соцкыл тӱшкаж гыч налме фото-влак.