Шошо ага мучашлалтмеке, пӱртӱс пеледалтме годым марий-влак ий еда Агавайрем кумалтышым эртарат. Агавайремым тӱҥ шотышто Кугече деч вара вич арня гыч пайремлаш туҥалыт. Но тӱрлӧ кундемыште, районлаште илыше марий-влак кумалтыш кечым шке семынышт ойырен налын кертыт. Агавайрем кумалтыш-влакым Марий Эл деч тораште илыше марий-влакат эртарат. Южо вере тудым Шелык кумалтыш манын лӱмдат. Агавайрем кумалтыш деч вара кеҥеж кумалтыш-влак лийыт. Тений кеҥеж кумалтыш 20 июньышто тӱҥалеш.
Агавайрем Юмылан вуйым савыме нерген мыланна Йошкар-Олан тӱҥ онаеҥже Юрий Дмитриевич Тушнурцев каласкалыш:
– Агавайрем (Аҥавайрем) Юмылан марий калык ожнысек кумал шоген. «Ага» – тиде чумыр сандалыкым ончыктышо мут, а «вайрем» – чылажымат ваш ушен, варен шогышо вий.
Кеч-могай кумалтыш деч ончыч мончаш пурыман, яндар ош вургемым чийыман. Агавайрем кумалтышыш чиялтыме муно дене толыт, когыльым, мелна кышылым, туарам кондат. Тыгак ик тичмаш кинде лийшаш. Отышто лӱҥгалтышым ыштат, кумалтыш деч вара изижге-кугужге, онаеҥге-моге – чылан лӱҥгалтат.
Агавайрем Юмо – тиде шулыкын озаже. Шулыкым рушлаже творчество манаш лиеш. Тудо тыгак пиал, порылык дене кылдалтын. Агавайрем Юмо Кече, Тылзе Ава деч кугу вийым налеш, тудым иктыш пога. Мландымбалсе вӱд вачын (эҥер ма, теҥыз) тудо вийжым кӱшкӧ нӧлта да пылвомышышто пога. Пар нӧлталтеш – пылыш савырна, пылым мардеж поктен шара. Вара чыла верым йӱр вӱд дене, лупс вӱдыжгӧ дене нӧртен шога. Агавайрем кум вийым пога: Мланде Ава деч, Вӱд Ава деч, Мардеж Ава деч. Нине кум вийым иктыш чумырен, тӱнялан да калыклан иляным пуэн шога. Лыжга мардеж дене, леве йӱр дене мланде иляным, вольык иляным, айдеме иляным, кушкыл иляным иландара, кушкаш полша.
Шурным ӱдена – сайын кушшо, кинде лийже, пакчасаскам шындена – лектыш лийже. Вольыклан шудо кӱлеш – шудат сайын кушшо. Кайыквусыланат кочкыш лийже. Вӱд Ава Мланде Ава дене пырля илышым пуа, кушкаш полша, эрыкта, иландара. Мланде Ава вожым шара, кушкыллан вийым пуа, тӱзланаш полша, чыла тырлыктара. Вольыкат мландыште коштеш, шудым кочкеш. Сандене вольыкланат йодына: исыр тӱж лийже, каҥгаже вияҥже. Агавайрем Юмылан кумалме годым Перке Авамат йодына. Тек ӱстембалне эре кинде-шинчал перке лиеш. Шийвундо перке лийже, вет Мланде Ава мланде кӧргысӧ поянлыкше дене мыланна илаш полша… Тӱня Юмым йодына. Вет тудын ешыже пеш кугу. Тушко Кече Ава, Тылзе Ава, Шӱдыр Ава, Вӱд Ава, Мланде Ава пурат – чыланыштым йодына.
Марий калык эреак чыла вере тыныс лийже манын, илыш тӱзланыже манын кумал шога. Агавайрем кумалтыш годым ме Мер Юмыланат пелештена. Тек марий калыкынат, уло тӱнясе моло калыкынат илышышт тӱзланен шога! Кугезе калыкна ожнысек кумал шоген, ме тиде йӱлам умбакыжат шуктена, умбакыжат шулык дене илаш йодына. Агавайрем Юмо деч да моло Юмо дечат.
Юмын шепкаже – лӱҥгалтыш
Агавайрем кумалтыш годым еҥ-влак лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтат. Тиде йӱлам Кугече пайрем годымат шуктат. Молан лӱҥгалтыш? Мом тудо ончыкта?
Лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтымаш тӱнямбалысе ятыр калык коклаште шкешотан юзо вий семын аклалтеш. Марий-влаклан тудо куштылгылыкым, ласкалыкым ончыктышо символ. Лӱҥгалтышым кававомышын пушкыдо кидше, Юмын шепкаже манаш лиеш. Лӱҥгалтыме годым кайык семын юж толкыным шижат, лыпланет, чоныштет порылык озалана. Тиде кумылым нӧлтышӧ, ласкаҥдыше, вий-куатым пуышо, капкылым куштылемдыше, тазалыкым ешарыше вер. Кугезына-влак тидым паленыт, ӱшаненыт. Сандене Агавайрем кумалтыш годым лӱҥгалтышыш шичме годым шке семын куштылго илышым, ласкалыкым, тазалыкым йодман.
Марий Эл Республикысе Рӱдӧ юмыйӱла ушемын
Шнуй каҥашыжын
марий калык дек ӱжмашыже
Тений Марий Юмыйӱла ушемым ыштымылан да кумалтыш-влакым чарак деч посна уэш эртараш тӱҥалмылан 30 ий теме. Тидым ме пайрем семын палемдышна. Тылеч ончыч шуко жап кумалтыш-влакым шолып эртараш логалын. А ынде пӱтынь Российыштына Марий Юмыйӱла моло йӱла-влак дене тӧр шога да вияҥ толеш: у ушем-влак шочыт, лӱмын шымлыме да туныктымо паша ышталтеш, кугезынан сугыньлен кодымо йӱла почеш кумалтыш-влак эртаралтыт.
Элнан Конституцийже дене келшышын, религий-влак кугыжаныш деч ойырымо улыт. Туге гынат чылан умылат: кугыжаныш кучемын да религий ушем-влакын келшен ыштыме пашашт калык-влак коклаште ваш умылымашым да келшымашым пеҥгыдемден шога, элнамат вияҥда. 30 ий Российысе моло тӱп калык-влак семынак ме кугыжаныш да верысе кучемын, мер калыкын умылен моштымыжым, полышыжым шижын шогена. Тыгай умылымаш да полыш деч посна Марий Элыштат, Российыште марий-влакын тӱшкан илыме чыла кундемыштыжат (Татарстаныште, Пошкырт, Одо, Угарман, Киров, Свердловск да Пермь кундемлаште) марий юмыйӱлам кучен да вияҥден шогаш моткоч неле лиеш ыле.
Тидым шотыш налын, марий калык верч, уло Россий калык верч, умбакыжат ваш-ваш умылен, икте-весылан эҥертен, икте-весым пагален, айдемым айдеме семын ончен, калыкым калык семын ужын, законым шуктен, пашам ыштыман.
Чаманен каласаш логалеш, уке-уке да я тыште, я тушто мут лектеда, манеш-манеш коштеда: Юмо да Юмыйӱла нерген мутланымаш годым кӱлеш-оккӱлым кутырат. Тидын годым посна айдемын, политический партийын але иктаж коммерций дене кылдалтше еҥын шонымашыжым, идейжым калыкын ушышкыжо шыҥдараш тӧчат. Тек Мер Юмо мемнам тыгай койыш деч саклен шога. Калыкнан шуко неле-йӧсым чытымыж деч вара у сеҥымашын эн кӱлешанжым айда-лийже койышлан кӧра йомдарымаш неле дечат неле туткар лиеш.
Илыш эрта. Можо йомеш, можо мондалт толеш, но марий йӱлана – курым-курымашлык! Йӱла кӱшеш шкем нӧлтымаш, Юмын лӱм дене пайдаланаш толашымаш, йӱлам политике да жаплан гына йӧршӧ пайдам лукмо дене лугаш тӧчымаш – кугу дечат кугу язык.
Пагалыме марий калык! Тӱткӧ лийза, чыным язык деч ойырен моштыза, чын верч чот шогыза. Юмыйӱланам аралыза!
Фото: Краснокам район У Пураялыште Агавайрем кумалтышым эртареныт. Тышке тыгак Тошто Пураялыште, Ушменыште, Кояныште илыше марий-влак погыненыт.
Агавайрем да кеҥежымсе кумалтыш-влак
30 майыште Параньга район Кугу почиҥга ял калык кеҥеж кумалтышым эртара;
31 майыште У Торъял район Шӱвылак ял калык Агавайрем кумалтышыш лектеш;
6 июньышто Марий Турек район Акпатыр ял калык Агавайрем кумалтышыш лектеш;
Параньга район Ондропсолаште кеҥеж кумалтыш;
7 июнь – У Торъял район, Агавайрем кумалтыш;
Советский район Яҥгранур, Пивактын починга, Кукмарий, Мугыл, Шуймучаш, Кундышӱмбал, Ашламаш, Кораксола ялласе калык Агавайрем кумалтышыш лектеш;
11 июнь – Йошкар-Оласе Тумер отышто Агавайрем кумалтыш;
Марий Турек район Сардаял, Агавайрем кумалтыш;
12 июнь – Марий Турек район Кӱшыл Турек, Агавайрем кумалтыш;
13 июнь – Марий Турек район Ӱлыл Турек да Мосара, Агавайрем кумалтыш;
Советский район Немыч ял, Агавайрем кумалтышыш лектеш;
Яҥгранур ял калык Курык кугызалан пелешта;
Параньга район Кугу почиҥга, Агавайрем кумалтыш;
Кужэҥер район Кугу Тумьюмучаш, агавайрем кумалтыш.
14 июньышто Советский район Колыгудо, Тапшер, Опанассола калык Агавайрем кумалтышым эртара;
15 июнь – Марий Турек район Марий Купто, Агавайрем кумалтыш;
Параньга район Олор, Агавайрем кумалтыш;
18 июнь – Марий Турек район Андре почиҥга, Агавайрем кумалтыш;
20 июньышто Советский район Вечын, Колянур, Шогале ял калык Тиште кумалтышым эртара;
Советский район Янгранур, Пивактын Починга ял калык Вӱдавалан пелешта.
Советский район Ӧрша ял кумалтышым эртара;
Параньга район Кугу Пумарий, Агавайрем кумалтыш
21 июнь – У Торъял район Эшымсола, Агавайрем кумалтыш;
Советский район Кугэҥер, Кугунур калык Агавайрем кумалтыш лектеш;
26 июнь – Параньга район Памашъял ял, Агавайрем кумалтыш.