Йӧратен огыт ойырло

Сакева, пошкудыж деч пӧртылшыжла, омса кылеш шуралтен кодымо газетым налын пурыш. Газет кокла гыч серыш волен возо. Адресшым ончале – Анюта уныкаж деч улмаш. Ала-мом шижмыла, серыш калтам почын, вигак лудаш пиже:«…Йӧратыме коваем, илыш эҥертышем! Сӧрвален йодам, налын кай мыйым тышеч! Нигузе тунем шуын ом керт, чонем орлана. Ковай, арам логар нелыт лийын, тыйын вачӱмбакет ом воч! Коваем, сӧрем: тый дечет кодшо кочкышым веле кочкаш тӱҥалам, уто роскотыш ом пурто. Тоштемше вургеметым ачален чием, тӧшак але кӱпчык ӱмбалне огыл, кӱвар ӱмбалнат малаш келшем, кертмем семын полшем, эн неле пашатым шуктем! Коваем, сӧрвален йодам: наҥгай тышеч шке воктекет, мӧҥгышкем, шочмо ялышкем».
Уныкажым чаманен, Сакеван шинчавӱдшат лекте. Йӧсӧ уныкажлан! Тиде туткар ок лий гын, илышыже пӱтынек вес семын кая ыле… Аважын черланен колымыж деч вара Анюта коваж дене кушко. Ик ӱдыржын ик шочшыжо гына, шӧртньӧ падырашыже. Икте-весылан эҥертен, полшен илышт. Анюта школ деч вара олаш кайыш, но тунемаш пурен ыш керт. Мӧҥгеш пӧртылаш вожылын, пашаш пурен, варарак – рабфакыш.
Куанен возен ыле: «Ковай, мый кӱртньыгорно станцийыш пашаш пурышым. Мыйын верч ит тургыжлане. Шыжым пареҥгым лукташ мием. Илаш верем уло. Пашадаремат сита. Теве тылат изишак полыш лиеш, конверт кӧргеш оксам пыштем. А тунемаш мый институтыш садак пурем…»
Тылзеш ик-кок гана толынат кая ыле. Ончыкылык нерген куанен ойлен. А кастене уремыш, клубыш вашкен. Йӧратыме таҥже, Лаймырже, улыс! Шӱшпыкшӧ нерген чонжым кузе куанен почеш ыле! Сакева шкежат сареш вуйжым пыштыше марийжым чон пытен йӧратен, садлан уныкажым умылен, куанен колыштын.
Да чыла сай ыле. Но телым, корным лум деч эрыктышыжла, эртен кайыше поезд йымак верештын, шола йолжо да кидше пӱчкылтыныт. Кужун эмлалтын, вараже инвалид пӧртыш вераҥденыт. Анютат, коважат тыге сайрак лиеш манын шоненыт. Уныкаже идалыкат пеле чытыш, коваже тунем шуын шоныш…

* * *
Сакева корныш погынаш тӱҥале. Эрлашыжым пошкудыжлан куш кайымыжым каласышат, документ-влакым погалтен, олаш лектын ошкыльо. Кушто йолын, кушто машина, автобус дене – олаш миен шуын. Анюта коважын толмыжлан куанен, шинчавӱдшат йоген лекте, коваж пелен пызныш. Тудынат аралыше, перегыше, йӧратыше суксыжо уло. Тӱняште тудат шкетын огыл, кӧлан-гынат кӱлеш.
Мӧҥгӧ писын миен шуыч, инвалид пӧрт директор служебный машинажым пуэн. Шофёр капка ончыкак конден кодыш. Анюта, вуй савен, шочмо суртшо дене саламлалте. Пӧртыш пурышт, чайым шолтен, ваш шинчын подыльыч. Вара Сакева шӱрым шолташ шындыш да изишак каналташ возо.
Анюта, тоям тоялен, кудывечыш эркын лекте. Шемечше воктек миен, вуйжо гыч ниялтен мутланен нале. Тудыжо куанен йыҥыса, йырже тӧрштылеш. Корным сад-пакчаш кучыш, кажне олмапум ӧндалын саламлалте. Пареҥге пакчашкат ончале, вӱташкат пурен лекте. Шочмо суртшын мланде пушыжым шӱлен темын ок керт.
Урем капка кылдырик шоктыш, кудывечыш Лаймыр пурен шогале, Анютам ӧндал нале.
– Чу, шӱшпыкем, еҥ ужеш, йӧнан огыл, – куанен, шӱйжӧ гыч ӧндалын, пылышышкыже пелештыш. – Кодшо гана эмлымверыш толмет годым могай улмемым ужын отыл ыле. Да шкежат вожылынам, воктечем поктенам. Ындыжым ончал, могай лийынам, – теҥгылыш шындымекыже, шинчашкыже ойганен ончен каласыш Анюта.
– Тыйым ковайын налын пӧртылмыжым кольым да вигак тендан деке вашкышым. Пытартыш гана эмлымверыште вашлийме годым молан шке дечет мыйым поктен колтышыч, умылем: кидет, йолет, чонет корштеныт. Ончемат, тый утыр веле сылнештынат.
– Кужун ужын отыл, Лаймырем. Ужмет шуын, садлан тылат туге коеш. А тый ончал Анюкетым тӱткынрак, шӱргывылышемым гына огыл, а пӱчкылтмӧ йолемымат, кидемымат. Мыят йокрокланенам. Тый эре шӱмыштем улат. Шинчашкет ончен, йӧратыметым ужнем, пылышем дене «Анюкем, йӧратымем» шомакетым колнем ыле, пызнынем ыле капет пелен, виян кидетын ӧндалмыжым шижнем ыле, но… Ме вет тый денет, Лаймырем, пеш келшышна. Тый дечет сайже тиде ош тӱняштыжат нигӧ мылам уке. Таза лиям гын, нигӧлан…
Кычырик шоктен, пӧртӧнчыл омса почылто, Сакева лекте.
– А мый шонем, уныкам кӧ дене мутлана? Лаймыр, шӱшпык, тый толынат улмаш. Анюта уке годым шӱшпык кеҥеж тӱҥалтыште веле шӱшкыш. А тудо улмо годым шыжымат, телымат, шошымат шӱшкен. Анюта вет тыйын магнитофонеш возен налме шӱшпык йӱкетым гына кастене орола ыле. Магнитофонет ыш пудырго? Шӱшпык йӱкым колнем. Пӧртыш пурыза, шӱрат вашке кӱэш, тамлен ончет, – Лаймырым тупшо гыч вӱчкалтен ӱжӧ тудо.
Лаймыр Анютам кидышкыже нале, пӧртыш нумал пуртыш да шыман теҥгылыш шындыш. Почешышт Сакева уныкажын тояже-влакым нумал пуртыш.
– Шич, Лаймыр, пырля шӱрым кочкат.
– Тау, Сакева кокай. Мӧҥгыштат вучат, каем ынде. Кастене толам, чеверын, – Анюкшым ончалят, пӧрт гыч лектын ошкыльо. Анюк, нимом пелештыде, шинчаончалтышыж дене шӱмбелжым ужатыш.
Кидше-йолжо пӱч-кылтмек, мыняр тудо Лаймырже нерген шонен. Йӧратат ваш-ваш. Но вет тиде йӧратымаш таза, чевер улмышт годым шочын. Мужыр йӱксӧ-влакын иктыже чоҥештен ок керт. Умбакыже кузе лияш? Уло мо нунын чон шижмашыштын ончыкылык? Ешым чумырен кертыт? А чумырат гын, вара кочо мутым колаш ок перне? Кузе лияш? Уке, Лаймыр чоҥештышаш, вес мужырым мушаш, кылым кӱрлаш гын, кызытак кӱлеш. Мыняр шует, тунар йӧсӧ. Ӱмыр мучко шкемым чаманыктен илаш ок лий. Лаймырын илышыже пиалан лийшаш, мый дечем посна! А вот кузе тидым, чонжым сусыртыде, тудлан луктын каласаш? Тыгай шонымаш, кокытеланымаш йодыш-влак Анютан чонжым туржыч.

* * *
Кас шуо. Анюта ден коваже капка ончыл теҥгылыш кӱтӱм вучаш лектын шинчыч. Ушкал ден шорыкым пуртен петырымек, Манька ушкалыштым лӱшташ лектыч.
– Тый мӱндырчынрак веле ончен шого, уке гын Манька тыйым монден, лӱдеш да ласкан лӱшташ ок пу, – шижтарыш Сакева.
– Лӱштымӧ деч вара миен шыматем, шарналта тудо, – вӱта пырдыжеш эҥертен шогалын вашештыш уныкаже.
Чынак, коважын пуымо кинде шултышым пукшен, Манькан шӱйжым йыген, мом дыр ятыр жап ойлыш. Вараже шорык-влак шогымо верыш миенат мутланыш. Рӱмбалгымеш кудывечысе теҥгылыште шинчышт. Вараже коваже пӧртыш пурыш. Анюта келшымаш кылыштым кӱрлаш шонен гынат, Лаймыржым вучыш.
Теве Лаймыржын йол йӱкшӧ лишемеш. Капкам почын, кудывечыш пурен, тамле одеколон пушым шарен, а тудыжым Анюта шкеак пӧлеклен ыле, ончыкыжо толын шогал саламлалте. Воктекше шинче да магнитофонжым чӱктыш. Шӱшпык йӱк кудывечым, садым темыш. Йӱкшым изишак иземдышат, вачышкыже кидшым пыштен пызныш.
– Анюкем, – тӱҥале тудо, – мо лийшаш лийын. Мӧҥгеш, уэш ны кидым, ны йолым пижыктен шындашат, кушташат ок лий. Ме ваш йӧратена – тидыже тӱҥ. Мый ача-авам денат мутланышым, шкеат тыгак шонем. Лек мылам марлан, Анюк, – шинчашкыже вашмутым вучен ончале. Анютан кенеташте кумылжат тодылалте, шинчавӱдшат йор-йор йоген лекте. А кӧргыштыжӧ йӧратымаш шижмашыже ик жаплан уш-акылжым чактараш тӱҥале. Лаймыржым тӱткын ончале, шинчавӱдшым ӱштыльӧ.
– Эх, Лаймырем, йӧратымем! Палем – йӧратет. Мыламат тый дечет шергакан айдеме уке. Ойлат: «Йӧратен огыт ойырло». Лаймыр, мый инвалид улам, умыло, инвалид. Окшак гына огыл, эше чолак! Таче йӧратет, эрла чаманет, кумышто вожылат, а вара ужмышудымыш савырнем. Пале, Лаймыр, нине мут-влакым тыйым йӧратыме чонем уш-акылем дене кучедал ойла?! Тау йӧратыметлан, поро чонан улметлан. Тӱняште ала тый дечет сай айдемыжат уке. Лаймыр, тыйын пеленет таза, чевер, илышетым сылнештарыше, куандарыше, шулдыраҥден чоҥешташ ӱжшӧ ӱдыр лийшаш. Йодам: ик мутым лукде, шке семынет шонен шинче. Пызне пытартыш гана воктекем… А вара лектын кает. Мондо тиде суртыш корным. Ойырлена, мондена икте-весынам, кеч-мыняр йӧсӧ лиеш гынат. Ме вет виян улына, Лаймыр, кертына! – шинчавӱд йӧре кошартыш Анюк. А магнитофон гыч шӱшпык мурымо йӱк утыр веле талышнен йоҥга. Пуйто тиде татым пытартыш гана сылнештарынеже. Тиде гана Анюкын уш-акылже йӧратыше чонжым сеҥыш. А сеҥалтше чонжо йӱк лукде мӱгырен шортеш!
Лаймыр уш-акылже денат, чонжо денат колмо мутым умылен кертде шинчыш. Туткар Анюкым виянракым, ушанракым ыштен. Шӱшпык мурымо йӱк кенета чарныш. Тымык лие. Капкамат петыраш монден, Лаймыр лектын кайыш. Анюта ятыр жап почылтшо капкаш ончен шортын шинчыш. Юалгылан сӱсанен, тояшкыже эҥертен, эркын миен, капкам петырыш да пӧртыш пурыш.

(Умбакыже 27 ноябрьысе да декабрьысе газетлаште лудса

Филипп Байтуков.