Шернур район Эшполдин кундем Марий Элын эн йӱдвел ужашыштыже верланен. Тудо Марий Эл да Виче кундемысе чекыште, Коньовӱд ден Немда эҥерла воктене негызлалтын.
Эшполдино да тудын йыр улшо почиҥга-влак Кукнур ялсоветыш пурат. А почиҥгаже тыште ятыр: Куэр, Кандрач, Меке, Устин, Оскан эше Алмамат, Эпак ялла-влак. Нуно икте-весышт деч утыжым тораште верланен огытыл, коклаштышт 1-1,5 меҥгым шотлат. Ончалатат да туге чучеш, пуйто нуно ик ялынак тӱрлӧ уремже улыт. Кандаш ялыште чылаже кумшӱдӧ наре еҥ ила. Ик почиҥга гыч весыш велосипед дене кудалыштмыштым ужна.
Шочмын, 16 сентябрьыште, Эшполдин книгагудышто «Кугарня» да «Шернур вел» газет редакций-влакын пашаеҥышт верысе калык дене вашлиймашым эртарышна. Тушко ты кундемыште илыше чолга вате-влак А.Конакова, И.Тойшева, Ю.Евраева, Н.Конакова, С.Киткаева, Л.Алгаева толыныт ыле. Нуно шке кундемышт дене палдарышт, тургыжландарыше йодыш-влакым тарватышт, мурымат муралтен колтышт.
Эшполдин – кызытсе илышлан келыштаралтше ял. Тыште пӧртым газ дене ырыктат, кажне гаяк суртыш вӱдпучым шупшмо, интернет уло, корнат чапле. Медпункт, почто, клуб, книгагудо пашам ыштат. Вольыкымат ятыр еш ашна. Южо суртышто кок-кум ушкал дене ончат. Ялыште шорык да ушкал кӱтӱ уло. Шӧрым сдатлат. Тышке Шернур посёлко гыч автобус кечылан кум гана толеш.
Тысе калыкым самырык-влакын кугу олалашке лектын кайымышт тургыжландара. Тидыжым нуно паша вер уке дене умылтарат, жапыштыже кызытсе гай условийым илаш келыштарыман ыле, маныт. Пӧръеҥ-влак тора кундемлашке пашаш кудалыштыт, тыгак икмынярынже «Акашево» чыве фабрикыште, «Северный» верысе озанлыкыште тыршат.
Эшполдиношто школым 2009 ийыште петырыме, тылеч вара икшыве-шамычым Кукнур школыш автобус дене шупшыктат. А тушко лишыл огыл – 11 меҥге наре. Тачысе кечылан 19 тунемше ты кундем гыч Кукнурыш тунемаш коштеш. Изирак-влаклан йочасад пашам ыштен. Тушко ача-ава-шамыч шке йочаштым жаплан коден каен кертыныт, но ӱмаште тудымат петыреныт.
Ты кундемыште пӱртӱс ойыртемалтше – шуко памаш уло. Садлан вате-влак тидын дене кугешнымыштым ышт шылте. Нуно памашыш вӱдлан, вургемым шӱалташ коштына маньыч.
Калык вашталтын
Эшполдин тӱвыра пӧрт ден книгагудо йыгыре верланеныт. Книгагудышто чонлан келшыше луклам келыштарыме, марий газет ден журнал-влакым кумылын лудмышт нергенат палдарышт. Тӱвыра пӧртыштат мероприятий-влак эртат, тольык калык шагал погына. Тушто ны гармоньчо, ны ансамбль уке улыт. Тидыжым ял калыкын изиш ӧрмалген шогымыжовожылшо, аптыраныше, кумылдымо улмышт дене умылтарышт. Тыште калыкым иквереш чумыраш куштылгыжак огыл, маньыч. Гармоньчо уке улмо тиде кугу амал огыл, вет кызыт мураш-кушташ шонышо-шамычлан тӱрлӧ йӧн уло, тӱҥжӧ – кумыл лийже.
Ик жап икмыняр чолга еҥ, калыкым тӱрлӧ пашалан кумылаҥдаш манын, книгагудо пелен кружокым чумырен, вашлиймашым эртараш тыршен. Но тушкат ик-кок еҥ дене веле ушненыт. Тылеч вара петырыме омсаш тӱкалымым чарненыт.
Памятникым шогалтынешт
Эшполдин ялсовет гыч (ончыч тушко 19 ял пурен) Кугу Ачамланде сарыш 360 еҥ каен. Сельсовет лийме годым сарын участникше-влаклан обелиск шоген. Верысе калык Сеҥымашым лишемдаш полшышо салтак-влаклан тушко таушташ коштын. Эшполдино ялсоветым Кукнур ялсовет дене ушымо деч вара шарныктыш уке. Садлан ты кундемысе икмыняр чолга еҥ тысе салтак да тылыште тыршыше-влакым шарныме лӱмеш памятникым шогалтынешт. Тидлан проектым ямдыленыт, верысе кумдыкым тӱзатыме шотышто инициативым ончыктышо конкурсыш ушненыт.
– Кугу памятникым шогалташ шуко окса кӱлеш. А 360 еҥын фамилийжым ончыктышо памятник изижак лийшаш огыл. Тӱҥжӧ шарныктыш лийже манын, Сеҥымашым лишемдаш полшышо салтак, труженик-шамычын шочмо ялыштым ончыкташ палемденна. Тыге пытыше ял лӱм-влак нергенат ушештарымаш лиеш. Вет Эшполдино кундемысе 19 ял гыч кызыт 8 веле кодын. Ял лӱм-влак эркын мондалтыт.
Тачысе кечылан проект ямде, сметымат ыштыме. Проект почеш памятникым Эшполдин кундемын рӱдыштыжӧ шогалташ шонена. Темлыме проектнам сайлан шотлат гын, шарныктышым шогалташ оксам ойырат. Тыге шонымо пашаланна пижына веле, – палдарыш ты кундемын шочшыжо, «Шернур вел» газетын журналистше Наталья Яндулова.
Молан ятыр почиҥга?
Шуко-шуко ий ончыч кугурак ялла гыч Коньовӱд эҥер воктеке еш-влак посна илемым шканышт чоҥен илаш толыныт. Тыге эҥер воктене изи ял-шамыч шочыныт. Нуным почиҥга маныныт. А почиҥга мут пелен суртым шындыше икымше марийын лӱмжым пижыктеныт. Мутлан, Кандрач почиҥгаште эн ончыч Кандрач суртым шынден гын, тудым Кандрач почиҥга маныныт. Меке почиҥгаш эн ончыч Меке толын. Мыскара йӧре, вате-влак ик почиҥга гыч весыш кугу йӱкын ойлымо шокта маньыч. Вет почиҥга-влак икте-весышт деч утыжым тораште огыл вераҥыныт.
Икымше номеран
Ты ялысе икымше номеран сурт лапыште шкет шинча. Тудо шинчалан вигак перна. Воктеныже Коньовӱд йоген эрта. Тушто Зинаида Петровна ден Виктор Александрович Богдановмыт дачым кучат. Нуно ты кундемыште шочын-кушкыныт, кызыт Шернур посёлкышто илат.
Зинаида Петровнан весела кумылан, мыскарам ышташ йӧратыше, поро чонан улмыжым икымше вашлиймаш гыч умылаш лиеш. Мийымына годым тудо пӧртлукым ошемда ыле. Мыланна, палыдыме еҥ-шамычлан, вигак чай йӱаш пураш темлыш. Уржа ложаш гыч шыл да пареҥге когыльым кӱэштынам, мане. Мемнам, еҥ коклаш чӱчкыдын лектын коштшо-шамычым, тидыже ӧрыктарышат. Чыла вере вигак тыге огыт вашлий.
Поро кумылан Богдановмытын дачышт ойыртемалтше. Вате-марий Эшполдин тӱвыра пӧртын ончычсо оралтыжым пулан налын улмаш. Варажым, тошто оралтым ачален, дачный пӧртым ышташ шонымаш шочын. Палемдыман, тудым шинчалан перныше чия-влак дене сылнештарыме. Пӧртын тӱжвал могыржо ошо, канде, нарынче тӱсан гын, кӧргыштыжӧ кына, тӱкӧ, ужар тӱсым кучылтмо. Пӧртысӧ коҥга – тӱкӧ. Тыгайжым эше ужаш логалын огыл ыле. А озавате дене мутланаш тӱҥалат гын, вуйышто улшо кӱлеш-оккӱл шонымаш-влак тыманмеш йомыт, эсогыл ойгет нергенат мондет. Тынар тудын вий-куатше. Садлан пӧртын сынже лач озаватылан келшыше: куатле, торашке волгалтше. Ты суртлан да оза-влаклан тауштен, корнынам Оскан почиҥгаш шуйышна…
Оскан почиҥгаште
Эшполдин деч кок меҥге наре йӱдвел могырыш кудалатат, Оскан почиҥгаш логалат. Ик уреман почиҥга ожно руш яллан шотлалтын. Оскан деч пел меҥге наре тораште верланыше Окулово ялыштат (кызыт тудо пытен) руш-влак иленыт. Оскан почиҥга гыч ӱдыр-рвезе-влак кумшо класс марте лач Окулово тӱҥалтыш школыш коштыныт, нылымше классыш Эшполдино школыш кусненыт.
Верысе калыкын каласкалымыж почеш, иктаж 50 ий ончыч тиде кугу ял лийын, еҥ-шамыч мотор пӧрт-влакым чоҥеныт. Тыште илыш шолын. Эшполдино гычат тысе кевытыш коштыныт.
Почиҥгаште ик пӧрт шинчалан вик перна. Моло оралте деч тудо ойыртемалтеш. Пален нална: йошкар кермыч пӧртым кодшо курым тӱҥалтыште ик руш кулак чоҥен. Раскулачиваний годым тудын поянлыкшым поген налыныт, ешыжым йӱдвел кундемыш колтеныт. А пӧртшым колхозлан пуэныт.
Осканыш А.М.Конакова Кандрач почиҥга гыч тысе руш качымарийлан марлан толын.
– Ешым чумырымыланна вес ийын нылле ият лиеш. Алексей Анатольевич пелашем лесниклан пашам ышта. Тудын дене ик школышто тунемынна, садлан йоча годсек ваш палена.
Кукнур школым тунем пытарымеке, ик жап Йошкар-Олаште пашам ыштенам, вара ялыш пӧртылынам да совхозыш пашаш пуренам. Ежово селаште зоотехник-осеменаторлан тунем лекмек, ферме вуйлатышылан тыршаш тӱҥалынам, – каласкала Алевтина Михайловна.
Конаковмыт кок йочам ончен куштеныт, кум уныкан коча-кова улыт. Наташа ӱдырышт – врач, Иван эргышт МВД-ште служитла. Алексей Анатольевич сулен налме канышыште гынат, тыгак лесниклан пашам ышта. Озавате сурт сомылка дене мӧҥгыштӧ шогылтеш. Ончыч вольыкым ятыр ашненыт гын, кызыт – сӧснам да бройлер урлык чывым гына.
Марий Элысе шагал кундемыште очыни, илаш условийым тыге келыштарыме. Но вет ты кундемысе калыкым тидыжат шочмо кундемже деч ала-молан «йӱкшыктара». Самырык-шамыч моткоч шагалын улыт. «Эшполдино кундем эше 30-50 ила чай, а вараже ала?» пелештат вате-влак. Але вара, чынжымак, калыкше кызыт тыгай? Нигунам уто огыл икте-весе дене вашлияш, тӱрлӧ нерген мутланаш да иктаж-сомылым пырля шукташ. Вет тыге ышташ тӱрлӧ йӧнлан эҥерташ лиеш, тӱҥжӧ – кумыл лийже.
Е.Годунован, И.Александрован, И.Речкинын фотошт.