Тачысе саманыште ялозанлыкым виктараш куштылго огыл гынат, У Торъял районысо Чӱксола кундемыште верланыше «1Май» артельыш миен толмеке, шонымаш иканаште вашталте. Неле илыш нерген шонкалыше, вуйым шийын шинчыше ик еҥымат ыжна уж. Тыште пуйто вес сандалык.
Тушнур марий Аркадий Арсентьевич Новиковлан 2006 ийыште ты озанлыкым вуйлаташ ӱшанымеке, ял калыкын илышыже иканаште пеледалташ, тӱзланаш тӱҥалын. Тиде – моктымо мут огыл, а кугешнен, пашан лектышыжым аклыме ой.
Ты озанлыкыште 400 наре еҥ пашам ышта. Шошо мланде тыпланен веле шуктен, йӱдшӧ-кече нурышто трактор йӱк шергылтын. Вич тракторный бригаде курал-ӱдымӧ сомылым виктарен. Озанлыкын 17 тӱжем утла гектар мландыже уло. Тушко икияш ден кокияш пырчым, вольыклан пукшаш кукурузым, шудым, ужалышаш шудо нӧшмым, рапсым ӱдымӧ.
«Шошо агам мучашлымек, ме кажне ийын Пеледыш пайремым кугу кумыл дене эртарена. Паша лектышнам иктешлен, тӱшка калык дене каналтена. Пайремышкына уна, партнёр йолташна-влакым ӱжына. Ончылъеҥ-влакым саламлена. Пеледыш пайремлан ямдылалтме деч ончыч пасушко лектын сходым эртаренна, кӧ кузе пашам ыштымым, могай бригаде ончылно лиймым, вольык ончышо-влак могай кӱкшытыш шумым рашемденна. Вич тылзе жапысе паша лектышым иктешленна. Ик еҥымат ӧрдыжеш ойырен кодымо огыл. А мемнан пашазына-влак, лектыш сай лийже манын чынжымак,тыршат», — ойла Аркадий Арсентьевич.
Контор воктеке эр эрденак мийымек, радам дене машина-влак шогат ыле. Тыште иктаж-могай погынымаш кая, ӧрдыж верла гыч тынар шукын толыныт мо, шоналтышым. Тиде тӱҥ специалист-влак планёркыш чумыргеныт улмаш, кажне паша кече тыге тӱҥалеш. Эше председатель дене пырля фермылашке, пасулашке лектын, погынымашым эртарат. Улшо йодыш-влакым лончылат, ончыкылык планым чоҥат.
«Кечыште 31 тонн шӧрым сдатлена, ӱмашсе дене таҥастарымаште, тений шӧр лӱштыш 800 тоннлан ешаралтын. Тыгак шурным, шудо нӧшмым ужалена. Шке ыштен налме 33 миллион теҥге окса у техник налаш каен. Кызыт кужу жап яра кийыше мландым угыч куклен-куралын, эрыктен, пасушко савырена. Ме банк гыч кредитым огына нал», — умбакыже ойла озанлыкым вуйлатыше.
Фермылаште у технологий дене пашам ыштат. Пашадарым кугемденыт, доярке 35 тӱжем теҥге оксам налеш. Колхозын тӱзланымыже озан моштен виктарымыж гыч коеш шога. Аркадий Арсентьевич кажне еҥ илышыште куштылгылыкым шижше, сайын илыже, таза лийже манын тырша. Фермыште лӱмынак ойырымо пӧлемыште массаж кабинетым почыныт. Кок массажистым пашаш налын. Идалыклан кок гана пашазе-влаклан лу сеансан дене эмлыме курсым эртарат. Тений санаторийыш индеш еҥ канаш каен, нунылан ешартыш процедурым ышташ манын, премийым пуэныт. Школышто 11 классым тунем лекше ӱдыр-рвезе-влаклан озанлык лӱм дене кок тӱжем теҥге гыч окса полышым пуэныт.
«Яллаште йоча-влак шукемыныт, урем дене икшыве, ава лияш ямдылалтше ӱдырамаш-влак ошкылыт гын, тугеже шочмо верыштына у тукым кушкеш, шонем. Тидлан моткоч куанем. Пашам ышташ ӧрдыж кундемла гычат толыт, нунылан тӱшкагудышто пӧлемым, посна пӧртыштӧ пачерым пуэна. Южо еҥ машинам налнеже але пӧртым чоҥынеже гын, окса дене полшена. Вольыкым ашныше 50 еҥлан шудым пуэнна, вес ялла гыч шке машинашт дене пашашке кудалыштше-влаклан тылзылан 40-60 литр бензиным ойырена. Кеҥежым велосипед дене пашашке кудалыштше-шамыч улыт, садлан тыгай транспортым ятыр налме», — манеш чолга марий пӧръеҥ А.Новиков.
Чыла тидым колыштам да ӱшанымылат огеш чуч. Кузе тыште илыш дене тӧр каен моштат?!. «Илаш гын илаш, чыла нелым сеҥаш» манме ой тысе калыклан лач келшен толеш.
«Кажне еҥлан тудым умылен моштымш, ойырыман, тӱшка калык дене пашам эскерен ыштыман, мут дене «руал» пуэт, кумылышт кодеш, ял гыч лектын каят, кӧ вара пашам ышташ тӱҥалеш? Молан ме удан илышан улына? Организацийыште сай шӱлыш гына озаланыже манын, эреак тыршыман», — ойла А.Новиков.
Ялыште йоҥылыш корныш шогалше, арака йӱмӧ дене орланыше еҥым эмлаш колтат, эмлалтмылан оксам озанлык тӱла. Тӧрланен лекмекышт, нуно уэш пашам сайын ыштат гын, пашадарышт гыч оксам кучен огыт кодо. Кушто дисциплине, икте-весым умылен моштымо шӱлыш улыт гын, тушто паша лектыш палдырна.
Аркадий Новиков – марий йӱлам пагалыше еҥ, кумалтышым эртараш эреак полшен шога. Тудо тыгак Марий погынын чолга еҥже, Марий Эл Республикысе Кугыжаныш Погынын депутатше. 1998 ийыште Марий Элысе ялозанлыкын сулло пашаеҥже чап лӱм дене, 2012 ийыште Кугыжаныш премий дене палемдалтын. А чылажат шочмо верым, мландым йӧратыме гыч тӱҥалын.
Тушнур ялын эргыже ондак Йошкар-Оласе совхоз-техникумым тунем лектын, вара заочно МарГУ-што экономический факультетыште кӱшыл шинчымашым налын. Ончычсо председатель Н.Поляков Тушнур рвезе Аркадийын пашаче улмыжым ужын шуктен, тудым ялышке ӱжын. Тыге А.Новиков «1 Май» колхозышто 1989 ий гыч 2006 ий марте Тушнур бригадым вуйлатен, кызыт чумыр озанлыклан вуйын шога.
Аркадий Арсентьевичын 13 ий озанлыкым вуйлатыме жапыште ял илышыште ятыр кугу вашталтыш лийын. 2010 ийыште «Прогресс», 2015 ийыште «Авангард» колхозлам шке «шулдыржо» йымак налын.
Кажне кечын кок шагат эрйӱдым «УАЗ» куд машина вольыкым ончышо-влакым пашашке шупшыкта, а ферме-влак шым ялыште верланеныт. Мутлан, Тошто Торъял гыч 50 наре, Тошто Крешын гыч 35 еҥ. Икманаш йомаш тӱҥалше да нигӧлан кӱлдымӧ ялла гыч ынде пиалан айдеме семын ятыр еҥ эрдене пашаш лектын кая. «Шочмо вер верч чонем коршта. Самырык вийым, кӱшыл образованиян специалист-влакым вучем. Нунылан паша верым пуэна, сайын илашышт чыла йӧным ыштена», — мане ял дене пӱрымашыжым кылдыше чолга марий пӧръеҥ А.Новиков.
Тыгай озанлыкыште лийме деч вара шоналтет: моло вереже молан колхоз-влак пытат, лунчыргат. Кӧ тидлан вашешта?