Марий Эл Республикыште 40 тӱжем наре татар ила. Нунын йӱлашт, тӱвырашт, кухньышт, моткоч оҥай. Марий ден татар-влакын историйышт ожнысек ваш кылдалтын. Тидым тӱрлӧ ер, ял лӱм гыч пален налаш лиеш. Мутлан, Морко районышто улшо Якте-ер. Ер марий шомак гын, якте – татар мут, тудо волгыдо манмым ончыкта. Шуко марий мут тюрк йылме гыч пурен.
Республикыштына Татар тӱвыра рӱдер 1997 ий годсек пашам ышта. Тусо специалист-влак татар йылмым, йӱлам арален кодымаште, калык-влак кокласе келшымашым пеҥгыдемдымаште да кушшо тукымым воспитатлымаште чот тыршат. Тидлан рӱдерыште тӱрлӧ мероприятий, «йыргешке ӱстел», конкурс да курс-влак эртаралтыт. Татар тӱвыра рӱдерын пашаж нерген директорын алмаштышыже Равия Шавиловна Мусина дене мутланышна.
— Равия Шавиловна, вигак икымше йодышем самырык-влак коклаште шочмо йылмым тунемме шотышто лиеш. Татар самырык тукым шочмо йылмыжым сайын пала?
— Татар тӱвыра рӱдерыште 2004 ий годсек ыштем. Тиде жапыште шуко мероприятийым олаштат, районласе школлаштат эртарыме. Да шочмо йылмым тунеммаште сӱрет могай улмым сайын палем. Чаманен каласыман, куандарыше огыл. Очыни, тыгай нелылык дене Российысе шуко калык тӱкнен. Кызыт татар йоча-влак, поснак олаште илыше-шамыч, шочмо йылме дене шагал кутырат. Мутланен моштат гынат, литературный йылмым огыт пале. Марий ялласе школлаште марий йылмым кузе тунемыт, татар школыштат шочмо йылмым тыгакак. Туныктымо шагат икгаяк.
— Татар тӱвыра рӱдер районласе школ-влаклан иктаж-мо дене полша?
— Татарла возымо у учебник-влак школлаште огыт сите. Рӱдерын директоржо Ильгис Зайнулгарабович Гайсин Марий Элын образований да науко министерствыж дене школ-влакым учебник дене пойдарыме шотышто кутырен келша, да ме книга-влакым районлашке намиена.
— Рӱдерда могай направленийлаште пашам ышта?
— Уставыштына возымо: шочмо йылмым, национальный культурым арален кодаш, татар калыкын йӱлажым самырык-влак коклаште шарен колташ, калык-влак кокласе келшымашым пеҥгыдемдаш.
— Палем: те татар йылмым туныктымо курсым эртареда. Кунам тудо лиеда? Татар йылмым тунемаш кумылан-влак шукын улыт мо?
— Шочмо йылмым туныктымо занятий-влакым мый да эше ик пашаеҥ Рамай Загидуллович Юлдашев эртарена. Мемнан туныктымо методикына ойыртемалтеш. Кумылан-влак кеч-кунам курсыш возалт кертыт. Занятий-влак кунам эртаралтме шотышто нунын дене кутырен келшена. Тений татар ден араб йылме-влакым утларакшым пӧръеҥ-влак тунемыт. Нине пӧръеҥ-влак шукынжо кугу ийготан татар улыт. Нуно шочмо йылмыштым огыт пале, тидлан да ийготыштлан кӧра рӱдерышкына тунемаш кошташ вожылыт. Садлан татар йылме курсым нунылан лӱмын мечетьыште намаз деч ончыч яра жапыште эртарем.
Туныктымо жап шотышто ойлаш гын, тӱрлӧ семын лиеда. Кум тылзыште базе манмым, пуэна. Еҥ тыглай шомакым ойлен мошташ, умылаш тунемеш.
Мый занятий-влакым эртарымылан оксам ом нал. Курсышкем тӱрлӧ национальностян еҥ-влак коштыт. Мутлан, шукерте огыл Пошкырт кундем гыч марий ӱдыр курсым тунем пытарен. Тудо татарла умылен, мут поянлыкше лийын, садлан ӱдырым утларакшым чын возаш туныктенам. Шке жапыштыже финн, украин, руш ӱдыр-влак занятийлаш коштыныт. Тунемшем-влакын шукыштын пелашышт татар.
— Араб йылме неле манын колынам. Тудым тунемме курс мыняр жап шуйна?
— Расписаний шотышто туныктышо курсыш коштшо еҥ дене кутырен келша. Педагогна профессионал, тудо ик медресем (мусульман туныктымо заведений) тунем пытарен. Занятийлаште эн ончыч буквам тунемыт. Араб мутышто южо буква огеш лудалт. Мут-влак пурла гыч шолашкыла возалтыт. Коранический йылмылан мечетьыште туныктат. Садлан курсыштына ме тӱҥалтыш шинчымашым веле пуэна. Кызыт 22 еҥ араб йылме курсыш коштеш. Нунын коклаште самырыкат, 40-50 ияшат, пенсионер-шамычат улыт.
— Тӱвыра рӱдер пелен могай кружок-влак пашам ыштат?
— Кружок-влак таклан огыл ышталтыныт. Нуным национальный шкешотан улмым, традицийым арален кодаш шонымаш дене почмо. Мутлан, «Сандугач» вокал студийна уло. Тушто тыглайым веле огыл, а калык мурым мураш туныктат. «Булгар» татар куштымаш ансамбльыш изи йоча, подростко да кугыеҥ-влак коштыт. Ансамбль калык куштымашым утларак кушта. 2004 ийыште тӱвыра рӱдер пелен «Рәйхан» фольклор студийым чумырымо. Тудын участникше-влак Марий Элыште илыше татар-влакын йӱлаштым, тӱвыраштым, куштымашыштым шымлат да чыла тидым номерыштышт ончыктат. Мемнан эше татар кӱслезе-влакын ансамбльышт уло. Марий Турек районышто кок могыран кӱслем мумо. Тиде кӱслем ик ял гыч ача кок ӱдыржылан шукерте ожно ыштен улмаш. Ӱдыр-влак, кок могырыш шинчын, иканаште ты семӱзгар дене шоктен кертыныт. Конешне, мыланна ты кӱслем шаланышым конденыт. Но тудым мемнан мастарна-влак ачаленыт, кылже-влакым угыч шупшын шынденыт. Каласыман: ты семӱзгар тынеш пурышо татар-влакынлан шотлалтеш.
— Татар-влакын национальный чиемышт ойыртемалтше, пеш мотор…
— Кызыт тӱрлӧ мероприятийлаште чиемым национальныйжымак от уж, утларакшым стилизоватлыме улыт. Мемнан ансамбль-влакын участникышт чылт национальный вургемым чият. Тидлан ме исторический архивым шымлен, лӱмын эскизым ямдыленна да тувырым ургыктенна.
— А Марий тӱвыра рӱдер дене пырля пашам ыштеда?
— Кугу мероприятий-влакым руш, марий тӱвыра рӱдер-влакын пашаеҥышт дене эртарена. Вашла эре полшена. Йылмына ойыртемалтеш гынат, тӱвыраштына икгайлык уло. Адакшым Библий ден Коран иктылан – порылыклан – туныктат. Икте-весынан йӱлам, тӱвырам пален, шӱм-чоннам пойдарена.
— Республикысе могай районлаште татар-влак шукын илат?
— Параньга районышто 47% еҥ – татар, тыгак Марий Турек, Моркорайонлаште татар-влак шукын илат.
— Татар-влак коклаште марий йылмым палыше-влак улыт?
— Кугурак ийготан татар-влак шукын марла мутланен моштат. Тиде мыйын шонымаште чын. Параньга районышто, мутлан, татар ялыш марий еҥ илаш толын гын, татарла тунемын, марий ялыш татар толын гын, тушто илыше калыкын йылмыж дене тудо ойлен. Тиде ожнысек тыге лийын. Мый Татарстан гыч улам, а пелашем Марий Элысе татар. Тудын родыжо-влак шукын марла моштат, шкежат чыла умыла.
— Лишыл жапыште могай мероприятийым эртареда?
— 14 февральыште поэт-влак Муса Джалильын да Гайнан Курмашын возымо произведенийышт негызеш ямдылыме оласе инсценировко конкурс лиеш. А вес кечынже тыгаяк республикысе конкурс эртаралтеш.
— Кызытсе татар самырык тукым поэзийлан шӱман мо?
— Поэзийым йӧратат, но почеламутым возен моштышо шагал. А кугурак ийготан-влак коклаште поэт-влак улыт. Морко район Нужаште илыше, тусо тӱҥ школышто историйым туныктышо Рафис Фахриев оҥай да виян почеламутым воза. Шуко татар рушла возкала. Ӱмаште рӱдерын тыршымыжлан кӧра «Чык тамчысы» («Капелька Росы») сборник савыкталтын. Тушко 60 татар авторын татарла да рушла возымо почеламутшо ден ойлымашыже пурталтын. Изданийын тиражше – 400 экземпляр.
Татар кухньым марий-влакат, руш-шамычат моткоч йӧратат. Татар-влак пайремлан бэлиш, кыстыбай, эчпочмак, элеш когыльо-влакым, чак-чакым эреак ямдылат. Равия Шавиловна лудшына-влаклан чак-чакым ышташ темла:
10 мунылан 400 г мӱй да 400 г сакырложаш кӱлыт. Муным лугыза да тушко ложашым эркын-эркын пыштыза. Руаш пушкыдо лийшаш. Вара тудым шарыза, кӱжгытшӧ 2 мм деч вичкыж лийшаш огыл, да аҥысыр полоско дене пӱчкедыза, а полоско-влакым – квадратик семын. Квадратик-влакым шоктеште лугалтыза. Тыге уто ложаш йоген лектеш. Сотейникыш нӧшмӱйым але левыктыме имне коям пыштыза да тудым шолаш пуртыза. Руашым ӱйыште жаритлыза. Нӧлталалтмекше, вигак поген налза. Тыгодым 400 г мӱйым тынарак сакырложаш дене изи тулеш варыза. Жаритлыме руашым мӱй дене лугыза да кидда дене чак-чак формым ыштыза. Кид ынже когарге манын, тудым жапын-жапын йӱштӧ вӱдеш чыкен лукса.