Сурт гыч лукмышт годым омса лондемым ит тошкал

Шарнем: изиэм годым ялыште сӱаным чо-от вучена ыле. Вет шуматкечын, сӱан кечын, мемнан клубыш шкенан ял гыч гына огыл, пошкудо ялла гычат шукын погыненыт. Чылан сӱан годым «Ӱдыр модышым» ончаш вашкеныт. «Ӱдыр модыш» – кум кече шуйнышо пошкырт марий сӱанын ик ужашыже гына. Ты кастене тӱрлыман ош марий тувырым чийыше оръеҥ йолташ ӱдыржӧ-влак дене сценыш вераҥдыме ӱстел коклаште шинчен. А погынышо-влак чылан шер теммеш «Кандырам» куштеныт. Шоҥгырак-шамыч, йырымваш вераҥдыме теҥгыллаш шинчын, чыла тидым куанен эскереныт. Ончылно шогышо ӱдыр (свидетельница семын) чылаштым тамле пура дене сийлен. Ожно сӱаным уло ял дене эртарыме.

Л.Абукаева эрвелмарий сӱан вургем дене.

Таче марий ӱдыр-шамыч шукыж годым марий сӱан дене марлан огыт лек. Моланже раш: кафеште сӱаным ышташ куштылгырак. Мӧҥгысӧ семын кужу ӱстел тич кочкышым погымо, сӱан вате-влакым кычалме огеш кӱл. Касымат тамада сӧрастара. Но марий ӱдыр ден качымарий марий сӱан дене ушнышаш огытыл мо? Вет шоҥго-влак арам огыл ойлат: сӱан годым шуктымо йӱла, ойӧро-влак у ешым арален шогат. Ала садланак кызыт тынар еш ойырла?

Мом таче сӱан годым шуктыман, мом уке – чылан огына пале. Да шукынжо палашат огына тырше: молан вуйым кӱлдымаш дене пудыраташ? Вет сӱан жапыште сомыл тиддеч поснат шуко. А палыман улмаш. Палыман гына огыл, ШУКТЫМАН. Теве ойӧро-влакымак налаш. Тидын нерген филологий шанче доктор, «Марийские табу в контексте свадебного обряда» пашан авторжо Л.Абукаева дене кутырена.

— Любовь Алексеевна, Те чыла тиде ойӧро-влакым кунам погаш тӱҥалында. Кӧ деч йодыштында?

— Эн ондакше шукыжым Пошкырт вел Мишкан районысо Шогертен ялыште илыше кувавам Ӱялче Пезаевна Пезаева ден авам Лидия Шамшиевна Александрова ойленыт. Пытартыш ийлаште материалым студент-влакат погаш полшеныт. Шижалтеш, нунат ойӧрӧм палаш тыршат. Сӱан дене кылдалтше ойӧрӧм, шонем, поснак. Нуно чылан кунам- гынат садак ешаҥыт. Палыман: сӱан ончыкылык илышлан негызым пышта. Садланак, очыни, марлан кайымышт годым палымем-влак мый дечем ойӧрӧ нерген тачат чӱчкыдын йодыштыт.

— А Те шкеже марий сӱан дене марлан каенда мо?

— Шкежат марлан лекмем годым чылажымат шукташак тыршенам, вет марий сӱан лийын.

— Колынам, пуйто ӱдырлан аважын ялышкыже марлан каяш огеш лий.

— Марий-влак коклаште ӱдыр ден качым ойырен налмат тӱрлӧ чарыме (запрет) гычак тӱҥалеш. Мутлан, шке родо-тукымлан але шке нісыл (тукым) гыч лекше еҥлан марлан каяш огеш лий. Кугырак-влак самырык-шамычлан кӧ дене ушнаш лиеш да огеш лий — эре ойлен шогат да молан огеш лиймым умылтарат.

Чын, теве, мутлан, Мишкан районышто южо вере ӱдырлан аважын шочмо ялышкыже марлан лекташ ок лий, маныныт. Тыге икшывыштым шке вӱран еҥлан лекме деч шижтареныт. Тунамак шке илыме ялыш марлан лекмым сайлан шотленыт. Тыгай калыкмутат уло: палыдыме исерлан (аҥыралан) лекмешке, палыме исерлан лек.

— А ӱдырым йӱктымӧ (эрвелмарий-влак сӧрасыме маныт) годым кучылтмо могай пале-влакым каласен кертыда?

— Мутлан, ӱдырым ик куштылго кечын йӱктыман: изарнян, кугарнян але рушарнян. Туларташ (сӧрасаш) толшо вате-марий молан толмыштым вик огыт ойло, а туштен кутырат. Мутлан, «Мемнан презына йомын. Тендан деке пурен огыл?» маныт.

— А молан тыге туштен ойлаш кӱлеш? «™дырдам марлан налнем» манын, вик каласаш ок лий мо?

— Ик могырым, туштен ойлымаш осал деч саклен шога. Эсогыл кумалтыш мутыштат туштен каласымаш-влак  улыт. Мутлан, имне огыл, а шарпоч, пуышаш вольык нерген ший тӱкан маныт. Осал водыж ончылгоч колеш гын, ыштышаш пашам пужен кертеш. Кызытсе илыш дене келыштарен умылтарашат лиеш. Йодышым вик огыт пу, а тора гыч тӱҥалыт.Тугеже ӱдырын ава-ачажлан шоналташ жап лиеш. Адакшым тыште  калыкнан шот ден ратым палымыже да аклымыже шижалтеш. Чыла вигак ойлен оптымо шотан улмым огеш ончыкто вет.

— Сӱан дене моткоч шуко йӱла кылдалтын. Айста иктажшым шарналтена.

— Чынак, сӱан йӱла кугу социально-психологический функцийым шуктен, вет тыгодым ӱдыр ден рвезе у статусым налыныт: нуно вате-марий лийыныт. Тиде татыште самырык-влакым тӱрлӧ осал, шем чонан еҥ-влак локтен кертыныт, садлан ойӧрӧ да пале-влак кугу верым налыныт. Эше ты йӱла-влак самырык ӱдырлан у ешыш илаш куштылгын куснаш да самырык ешын сай ончыкылыкшылан пеҥгыде негызым пышташ ышталтыныт. Шуко ойӧрӧ оръеҥ дене кылдалтын. Мутлан, ӱдыр шке сӱаныштыже шортшаш огыл улмаш. Уке гын ӱмыржӧ мучко шорташ тӱҥалеш маныныт. Марлан кайышаш ӱдырын вургемжым весе чийышаш огыл — у ешын пиалжым шолыштат маныныт. ™дырын сӱаныште чийыме вургемжым весылан пуэн огытыл. А вуеш упшалме тікиям (ший оксан упш гай) весылан пуаш лийын. Но мӧҥгеш пӧртылтымыж годым весе тушко ший оксам ургышаш улмаш. Тыге лектеш, пуйто тӱлен налын.

Сӱан кечын ӱдыр кочкышым ямдылышаш огыл — ӱмыржӧ мучко пашаште эртараш тӱҥалеш. Родо-тукым ӱдырлан сӱан вургемым чияш огеш полшо – черлана манын шонат. Тидым йолташыже-влак ыштат. Чийымеке, ӱдыр шып гына шинчышаш. Тыгак родо-тукымлан кузыкым погыман огыл – еш ойырлымашке шуын кертеш. Кузык коклаште име лийшаш огыл – уке гын ӱдыр йорло лиеш.

Сӱан калыкын качын суртышкыжо толмыж годым самырык-влак шеҥгекышт ончалшаш огытыл. Тидын психологический шонымашыже раш: ӱдыр ава-ачан суртшо гыч лектын каен гын, тудо шке тукымжо деч «кораҥшаш», ончыко гына ончышаш. Ойлат, шочмо сурт гыч лукмо годым ӱдырлан омсалондемым тошкалаш ойӧрӧ – ойырлен толеш. Тыге ты ойӧрӧ оръеҥым ӱдыр илыш дене чеверласыкта. Тыгай шонымаш денак кылдалтын

вес ойӧрӧ: ӱдырын аваж ден ачаже каче суртышто лийше сӱаныш мийышаш огытыл.

— А сӱан годым мом шуктыман?

— Сӱан годымсо ойӧрӧ-влак тыгак ӱдыр-качым аралыме функцийым шуктат. Шукын тидым палат: ӱдыр ден каче коклашке вес еҥым пуртыман огыл – ойырлен кертыт. Пошкырт велне сӱан годым эсогыл нунын кидыштым тӱрлыман ош солык дене кылдат. Иктаж-кӧ самырык-влак коклаш шижде але лӱмын пурен каяш тӧча гын, савуш тудым солаж денат пералтен кертеш. Сӱан качын суртышкыжо толын волымеке, ӱдыр машина але имне гыч мландыш тошкалшаш огыл, тудлан лӱмын кӱпчыкым, коваштым але шке куымо паласым шарат. Уке гын оръеҥым мландыш осал водыж шупшаш тӱҥалеш маныныт.

У шешке качын суртыштыжо кажнылан пӧлекым пуа. Ваштарешыже Мишкан кундемыште ожнырак «шочшаш піран» манын ойленыт (вара шочшо пачам самырык мужырлан пуэныт). Эрвелмарий-влак кызытат авалан шке тӱрлымӧ марий тувырым чиктат. Самырык-шамычлан пуымо пӧлек коклаште кӱзӧ ден вилке лийшаш огытыл – мужыр пиалан огеш лий, маныт.

— Сӱанын эрлашыжым у шешке дене кылдалтше пале ятыр. Могай?

— Эрласе кече тыгак кугу рольым модеш. У шешке у ешыш, тукымыш кусна. Садлан чыла палыжат ты тукымын кугезыже ден аралтышыже самырык шешкым саклышт, чаманышт манын ышталтеш. Теве мелнам кӱэштме денак икмыняр ойӧрӧ кылдалтын. Мутлан, Мишкан районысо икмыняр ялыште у шешке мелнам кӱэштшаш огыл. Тудо кум мелнам кӱэштеш, молыжым – ончылно шогышо але йолташ ӱдыржӧ. Уке гын самырык шешке ӱмыржӧ мучко тул гай йӱлен илаш тӱҥалеш, маныт. Шкеак кӱэштеш гын, кок салма дене кӱэшташ огыт темле – пиал ок лий. Тыгак у ватылан мелнам кӱэштме годым тулшолым удырен петыраш ок лий – еш илышым петырет, маныт. У ватылан пӧртым мушкын лукташ ок лий – пиалым мушкын луктат, маныт. А теве вӱдлан памашыш шешке шкежак кая. Тыгодым чылан эскерат, кузе тудо вӱдым конда. Велен кондаш ойӧрӧ – марийже йӱшӧ лиеш. Оръеҥ вӱдым таве гыч тӱлен налеш: тушко ший оксам але шӱраш пырчым шуышаш.

Тыгак иза-шольо але акак-шӱжар ик кечыште сӱаным ыштышаш огытыл. Тидым тачат шукын шуктат.

Теве тыге. Ешым погымо деч ончыч самырык-влаклан чот шоналтыман. Ала марий йӱлам шукташак кӱлеш? Те, лудшына-влак, тидын шотышто могай пале-влакым каласен кертыда? Возен колтыза.

 

Алена Илиева, Пӱрӧ ола

(еш стажше – 23 ий):

Мый марий сӱаным пагалем. Шкежат марий сӱан дене марлан лектынам. Тиде ӱмыр мучкылан шарнымашеш кодеш. Кызытат сӱанын кажне татшым шарнем, пуйто спектакль семын кажне актше эртен. Марий сӱан шке ончылныжо садак кӱлешан задаче-влакым шында: тыматле лияш, кугыракым пагалаш, шке йӱлам, мурым, куштымашым чонышко шыҥдараш. Марий сӱан веселан, кугу кумыл дене эртаралтеш. Тыгай жап ик гана веле лиеш, сандене кугу марий сӱан дене марлан лекмашым мый пиаллан шотлем. Кызыт тиде йӱла деч кораҥаш тӱҥалыныт. Сӱанын икмыняр ужашыже веле шукталтеш. Туге гынат кажне самырык еш тек сӱан дене ушна. Лач сӱан — еш пеҥгыдылыкыште икымше ошкыл. Марий еҥ марий сӱан дене ушна гын, эше сайрак.

Марлан лекташ куштылго, илашыже нелырак. Марий сӱан дене лектат але йӧршеш сӱаным от ыште — тышеч ок шого дыр тыйын еш илышет. Илен мошташ кӱлеш, ешым кучен мошташ кӱлеш. Еш илышым сайын вораҥдарен колташ кугу чытыш кӱлеш: икте-весым умылен моштыман, кугырак-влакын ойыштым шотыш налман, тӱрлӧ неле-йӧсӧ годым ваш келшен, полшен шогыман. Южгунам пеҥгыде койыш-шоктышымат ончыктыман, мутымат кучыман, келшенат моштыман. Йоча шочмеке, шке нерген веле огыл, йочан тазалыкше, ончыкылыкшо, койыш-шоктышыж нерген шонет. Тыштат икте-весылан эҥертет, полшет. Икманаш, чылажат посна еҥ деч шога, а могай сӱан дене лекме гыч огыл.

Вера Каменщикова,

Кужэҥер район, Йывансола

(марлан кайымыжлан – 37 ий):

— Мый марий сӱан дене марлан каенам, а возалтынна Йошкар-Олаште. Шкеже У Торъял район гыч улам. Тунам каче сурт гыч сӱан оръеҥ деке йӱдым толеш ыле, вара эрдене наҥгаеныт. Марий йӱлам сӱаныште шуко шуктымо. Шарнем сӱан калыкым кинде-шинчал дене налаш лекмемым. Оръеҥым кӱпчыкыштӧ шинчыктеныт, вара тудым пеленемак наҥгаенам. Ача-аван сурт гыч лекме годым ӱстел йыр кум гана савырныме. Мый марлан рушла чиен толынам. Но каче суртыш пурымеке, вигак марла тувырлан вашталтенам. Вес кечын адак вес марий тувырым чиенам да мелнам кӱэштынам. Молыжым пеш ом шарне, вет тидлан ынде шуко жап эртен.

Марий ӱдыр-каче сӱаныште марий йӱлам шуктышаш улыт манын шонем. Вет чыла тиде модыш огыл, а кова-коча деч арален кодымо йӱла. Тудо садак ешыште икте-весым пагалаш, умылаш полша. Тидым сӱан эртыме годымак шижат да ӱмыр мучко чоныштет ашнет.

Мемнан Йывансола кундемыште тачат шуко самырык еҥ марий сӱаным ышта. «Мурсем» ансамбльышкына коштшо-влак чылан гаяк марий сӱан дене ешаҥыт. Теве ӱмаште ик рвезын сӱанже лие. Тений адак кок рвезына ӱдырым налаш ямдылалтеш, марий сӱаным ыштынешт.