Сергей Милютин ынде куд ий наре сӧрастарыме ӱзгар-влакым ышта. Тудын пашажым ончен, акрет годсо шӱлышым шижат. Молан манаш гын рвезе кажне ӱзгарым кугезе-влакын илыш умылымашыштым шотыш налын келыштараш тырша.
Акрет годсо калыкын илыш радамжым шотыш налына гын, кыдалеш, оҥеш, вуеш, кидеш я йолеш сакыме ӱзгар-влак вургем дечат ончыч лийыныт манын кертына. Молан манаш гын пӱртӱс лоҥгаште илыше калык пӱртӱсыштӧ верештме тӱрлӧ арверым поген, шымлен.
Эн ӧрыктарыше наста-влакым, мутлан, мотор тӱсан кӱм, кугезына-влак капкылыш сакеныт. Иктаж янлыкым сеҥымеке, тудын лулеге ужашыжым але пӱйжым налын коденыт. Моторлыклан огыл. Пӱртӱсын вийжылан ӱшаныше калык тыгай наста-влакым юзо виянлан шотлен, нуным аралтыш але талисман семын кучылтын. Жап вашталтме семын тыгай ӱзгар-влак сӧрастарыме ӱзгарыш саврненыт. Варажым нуным тӱрлӧ металл, ший окса дене ыштеныт.
Куандара, марий-влак кугезынан сӧрастарыме ӱзгарже могайрак лиймым палат, кызытат пайрем годым тӱрлӧ аршашым, алгам да тулеч молымат чияш тыршат. Шукыж годым тыгай ӱзгарым ожнысо дене таҥастарен ыштат, южгунамже шке семын келыштарат.
Сергей Милютин Шернур район Чылдемыр ялыште шочын-кушкын, 2009 ийыште И.С.Палантай лӱмеш тӱвыра да сымыктыш колледжым тунем лектын, мурызо семынат палыме. Тылеч посна рвезе бухгалтер профессийым налын. Шкенжым тудо «сварщик-музыкант» улам манын ойла. Кызыт Сергей Йошкар-Оласе историй да археологий тоштерыште тысе «Царёв город» фольклор ансамбльыште аккомпаниаторлан пашам ышта. Шукерте огыл ты музейыште ончер почылтын, тушто моло кидмастар-влакын ыштыме ӱзгарышт дене пырля Сергей Милютинын кидпашаже-влакымат ужаш лиеш.
– Сергей, сӧрастарыме ӱзгарым ыштыме пашалан кузе шӱмаҥынат?
– Икана ковамын мӧҥгыштыжӧ тошто шӱешпидышым муынна, тудым ковамлан аваже пӧлеклен улмаш. Тиде жапыштак мый тошто тыгыде оксам погем ыле. Ковамын шӱешпидышыжым ончен, тыгайымак весым ышташ кумылем лекте. Тиде сӧрастарыме ӱзгарым мый Йывансоласе «Мурсескем» ансамбльым вуйлатыше Евгений Анисимович Каменщиковлан ончыктышым. Тудо ансамбльжылан шагал огыл ӱзгарым ыштен. Мастар еҥ мылам кузежым-можым умылтарыш, кӱртньывоштыр дене цепочко манметым пӱтыраш туныктыш. Тыге, кажне оҥгым шотлен, шерым келыштарен, ковамын гаяк вес шӱешпидышым ыштышым. Варажым, тиде оҥсакышлан «мужыр» лийже манын, алгамат ышташ тунемым.
– Ӱзгар-влак ожнысо гаяк лийышт манын, историйым шымлыман, очыни?
– Чынак. Пашаштем ансамбльыш коштшо йолташ-влак фольклорым шымлат да шкаланышт шке вургемым ямдылат, а мый нунын дене пырля сӧрастарыме ӱзгар-влакым шымлем. Ятыр этнографий книгам лудынам. Ковамын шӱешпидышыжат Уржум уездыш пурышо калыклан келшыше манын пален налынам. Алгам ышташ тӱҥалмем деч ончыч марий калыкын сӧрастарыме ӱзгаржын ойыртемжым ятыр шымлаш логалын. Финн-угор тӱшкаш пурышо-влакымат шымленам. Кеч марийын, кеч вес калыкын лийже, чыла тиде тыглай гына пижыктылме наста огыл, кажне изи ужаш шке верыштыже лийшаш. Эсогыл кӱ-влакын тӱсыштымат, сӧрастарыше ужаш-влакын чотыштымат шотыш налман.
– Тугеже кажне ужаш мом-гынат ончыкта?
– Тыге. Теве, шӱешпидышым налаш. Тудо кум пачашан лиеда. Кӱшыл ужашыште шукыж годым канде тӱс лиеш, тудо кавам, Юмым ончыкта. Ӱлнырак нарынчалге, йошкарге палдырна. Йошкар тӱс – илышын, родо-тукым кылын символжо. Ӱлыл ужаш шемалгырак, коклан ужарге лиеш. Тиде – мланде, ӱлыл тӱня. Алга-влакымат тыгак погеныт. Нуно пирамиде форман лийыныт. Тидыже кӱшкӧ, Юмо деке, вӱдышӧ корным ончыкта. Финн-угор калык-влакын оҥыш сакыме ӱзгарышт тыртышат лийыныт, шукыж годым тудым левыктыме бронзо дене ыштеныт. Тыртыш кечым ончыкта. Кечын символжо моткоч виян, тудо Юмо гаяк. Тыгай ӱзгарат кум ужаш гыч шога: тыртыш покшелне – айдемым ончыктышо символ-влак, вара тӱрлӧ велыш вӱдышӧ корно-шамыч, чылажат кече, Юмо деке наҥгая. Шонымаш – иктак. Тыште эше икмыняр изи «чапа» кеча. Марийынат лудо чапа сынан сакыш-шамыч лийыныт, шукыж годым 12, 9, 7, 3. Тиде числа-влак ятыр вере вашлиялтыт. Мый кидпашаштем чыла тидым шотыш налам. Но южо еҥ сӧрастарыме ӱзгарым шке семынже ужеш, тугак ышташ йодеш. Мутлан, артист-влак сценышке чиен лекташ йӧрышӧ йымыктарыше тӱсан аршашым ышташ йодыт. Садлан кызыт мый кок семын пашам ыштем: этнографий почеш да кызытсе пагытлан келшышын.
– Шукынжо сӧрастарыме ӱзгар-влакым аралтыш семын кучылтыт. Тидын шотышто мом каласен кертат?
– Кеч-могай украшений эн ончычак – аралтыш: шинча вочмо але чер деч. Ший тӱс осалым покта, садлан ожно капкылыш ший оксам сакаленыт. Шерым гын кӱ дене веле огыл, коштымо емыж денат ыштеныт. Мутлан, пызлыгичке дене. Пызле ожнысек кугу виян пушеҥгылан шотлалтеш. Кугезе-влак тидым шотыш налыныт. Кызыт аралтыш нерген чылаж годым огыт шоналте, оҥеш сакыме аршашымат ик ужаш семын ургат. Такшым гын ожно чылажат посна лийын: шӱешпидышыже, оҥеш сакымыже, шыркамаже… Кажнын – шке функцийже. Умылаш лиеш, тыге пижыкташ йӧнанрак.
– Ончыкылык паша шотышто шонымашет могай?
– Калык коклашке лектын кошташ кумылем уло. Тидланже сӧрастарыме ӱзгар-влакым келгын шымлыман, презентацийым ыштыман. Эше ювелирный пашам ышташ тунемаш гын, сай ыле. Тыге сӧрастарыме ӱзгарлан тӱҥ ужашым металлым левыктыме йӧн дене ышташ лиеш. Кызытеш мылам темлымаш-влак, у шонымаш-влак кӱлыт. Критике сынан акымат колыштмо шуэш ыле. Аклымаш, темлымаш-влак лийыт гын, пашам вораҥдарен колташ куштылгырак.
– Тау, Сергей. Кидет лывырге лийже, пашат ушнен толжо.