Советский район Öрша селаште илыш шолеш. Моло ялла гыч шукынжо олаш каят гын, тыште тынаржак огыл. Паша селаштат сита. ФАП, школ, библиотеке, черке, кевыт, клуб улыт. Села кажне ийын сылнештеш манаш лиеш. Тыште илыше еҥ-влак пашалан кыртмен пижыт. Икмыняр проектымат илышыш пуртеныт.
Селасе калыкым чыла пашалан Öрша школын директоржо, тыгак районысо собранийын да поселенийын депутатше Сергей Михайлович Халтурин кумылаҥден шога. Тудо паша кечын эр гыч кас марте – школышто, каныш кечын – мер пашаште. Эрдене кынелын, кажне суртыш пурен, пӧръеҥ-влакым пашаш ӱжеш. Икте кольмым, весе ведрам, кумшо тележкым пеленже налеш. Уремыште шудымат шке солат. Шукерте огыл селасе ик уремыште кӱварым ыштеныт, йолгорнышко шаргӱм шареныт. «Шке ыштем, молымат ӱжам. Адакшым пашан лектышыжым ончен, вес сомылымат ышташ кумыл лектеш», – манеш Сергей Михайлович.
«Сеҥымаш сквер» проектыцшт оҥай. 2015 ий шыжым аллейым ыштеныт, туя ден лӱмегожым шынденыт. 2017 ийыште спирея ден кустовой туям ешареныт, ваштар аллейым шуеныт. 2018 ий 8 майыште «Сеҥымаш сад» Всероссийский движенийыш ушненыт да Сеҥымаш скверыштышт олмапум да грушым шынденыт. Икмынярынже тений пеледалтыныт. Эше кедрым шындаш шонат.
Скверыште обелискым шогалтеныт, но тушто лӱм-влакым але возымо огыл. Вес ийлан тидым ыштен шуктышаш улыт. СМ.Халтурин денне пырля селасе калык «Нунын лӱмышт – курымешлан калыкын шӱмыштыжӧ» проектым возен. 22 июнь вашеш обелиск йыр кумдыкым эрыктат, шудым шолат. Ӱмаште кум шагат эрдене «Шарнымаш сорта» акцийым эртареныт. Шукын огыл гынат, 15-20 еҥ погынен. Тиде кечынак кечывалым йоча-влак дене мероприятийым эртареныт. Солдат пучымышым кочкыныт. Скверыштак йоча площадкым да Зелёный уремыште тротуарым ыштеныт.
«Шӱлалташат жапна уке. Сергей Михайлович эре ала-мом да шонен луктеш. Тудо ышта гын, мыланнат ыштыде ок лий», – шыргыжалын ойлат туныктышо-влак.
Сергей Михайлович директор семынат пример. Икмыняр гана школым петырыме шотышто йодыш лектын улмаш, но С.Халтурин тидым ышташ пуэн огыл. «Школым петырат гын, селаште чылажат йомеш», — манеш тудо. Школысо кажне мероприятийым ял калык ончаш погына. Мемнан, «Кугарня» газетын пашаеҥже-влакын, командировко дене мийымына годымат школышто «Пытартыш йыҥгыр» пайрем ыле. Йоча-влакын ача-авашт, коча-ковашт да пошкудо-влак ончаш миеныт ыле. Ондакысе туныктышо-влакат тиде мероприятийыш толыт.
Туныктышо-влак чолга улыт. Кеч-могай пашашкат уло кумылын ушнат. Туныктышо-влакын профессионал кечыштлан руш йылмым туныктышо И.Ю.Нагаеван темлымыж почеш, «У нас было детство» видеороликым войзеныт. Школыш коштмо формым чиен, тунемше-влак лийыныт. Тичмаш видеом мероприятий годым ончыктеныт. Тиде видеом ончен, тунемше-влак веле огыл, ача-аваштат куаненыт. Тылеч ончыч 12 туныктышо куштен. Тидыже коллективымат пеҥгыдемда, тунемше да ача-ава-влакынат кумылыштым савыра.
Школышто 42 йоча тунемын, тений 9-ше классым кок йоча пытарен. Чылаже 12 туныктышо пашам ышта. Йоча-влакым Жиган, Захарята, Вершинята, Березята ялла гыч шупшыктат. Нуно тыршен тунемыт, олимпиадылаште, районысо да республикысе конкурслаште вийыштым тергат, вес школласе йоча-влак деч почеш ынешт код. Урок деч вара тӱрлӧ кружокыш коштыт, мастарлыкым нӧлтат. Кеҥеж жапыште пакчаште пашам ыштат: вӱдым шават, шӱкым кӱрыт. Икманаш, у тунемме ийлан ямдылалтыт.
Ты кундемыш миен толын, ялыште илыш шолмым ужын, школ коллективын пашам ыштымыштым ончен, шкендынат ала-мом ышташ, еҥ-влакым пашалан тараташ кумыл лектеш. Тыгай примерым ужын, чылан тыге ыштышт ыле манын шонет. Яллаште Сергей Михайлович гай чолга, ончыко вӱден кайыше еҥ-влак лийыт гын, калык рӱж-ж погынен, ик еш семын келшен, ваш полшен илаш тӱҥалеш, ял-влакат тӱзланат ыле.
С.Халтурин 1991 ийыште школым тунем пытарен. Тунамак воспитательлан пашаш тӱҥалын. Изиш пашам ыштымеке, армийыш наҥгаеныт. Пӧртылмекыже, Н.К.Крупская лчумеш Марий пединститутыш заочно тунемаш пурен да тунамак Öрша школшто историйым туныкташ тӱҥалын. Кӱшыл шинчымашым налмеке, онакысе директор В.А.Чепайкин Сергей Михайловичым завучлан шогалтен. Индеш ий ты сомылым шуктымекыже, школ директор лийын, ынде лу ий ышта. С.Халтуриным вес пашашкат ятыр гана ӱжыныт, но тудо каяш огеш шоно. «Директор семын мыйын ончылнем кугу сомыл – школым арален кодаш. Мый каем гын, школна кужу жап пашам ыштен ок шукто», — манеш тудо.
Историй гыч
Öрша села Советский посёлко деч 22 меҥге йӱдвелке верланен. Тушто 1861 ийыште шнуй бессеребренник-влак Косма ден Дамиан лӱмеш пу черкым чоҥеныт. 1871-1887 ийлаште кӱ храмым ыштеныт. Октябрь революций деч ончыч Öршаште приходской да земский школла лийыныт. Илен-толын, школым иктыш ушеныт, сандене тудо кок комплектан лийын. 1933 ийыште селаште библиотекым почыныт. 1954 ийыште Öрша школым кыдалашыш савыреныт. Кызыт 9-ше класс марте гына тунемыт, вара вес вере тунемаш каят. Сандене 10-11-ше классла уке улы. 1974 ий марте ялыште участковый больнице пашам ыштен. 1970 ийлаште ушкал фермым ыштыме. Изиш варарак асфальт корным шареныт. 1984 ий годсек йочасад уло. 1987 ийыште у школым чоҥеныт. Тиде школ кызытат – йоча-влакын шинчымаш пӧртышт.
Шке жапыштыже тыште «Борненосец «Потёмкин» колхоз лийын. Тыгай лӱмым теҥыз флотышто служитлыше Иван Кропотов пуаш темлен улмаш.
Иван РЕЧКИНЫН фотожо-влак.