Республикысе районлашке лектын коштмо годым иктаж-могай школыш пурыде кузе чытет? Кажне школ – посна изи тÿня. Тушто илыш шолеш. Тушто вий-куатым шижат.
Ты гана ме Звенигово районысо Какшамарий школышто уна лийна. Школ ончылно йоча-влакын юарлен куржталмыштым ужмек, чонышто весела кумыл шочо. Лумым вашла кышкен модшо икшыве-влак деке ушнен, ик жап йоча пагытыште лийын ончымо гай чучо.
Йоча-влак урок кокласе перерывым тыге эртарат.
Бронислав Васильевич Кондратьев, школ директор:
– Икшывына-влак моткоч чулым улыт, спортым йöратат. Ялысе йоча ялысак тудо. Школна спорт направлениян огыл гынат, тунемше-влак уло кумылын футбол, волейбол дене модыт. Школысо секцийыште веле огыл, шке семынат заниматлат. Ме тÿрлö таҥасымашым эртарена, моло вереат коштына, мастарлыкнам ончыктена.
Йоча-влакын кумылыштым эре шотыш налына. Мо нунылан келша, мом моштат але моштынешт, тугай направлений дене пашам ыштена. Тидлан ны вийым, ны оксам чаманымаш уке. Пайда гына лийже.
Шукерте огыл школышкына у пашаеҥ толын. Тудо мемнан школымак тунем пытарен, музыкальный шинчымашым налын. Ынде йоча-влакым мураш, кушташ туныкта. Икманаш, музыкальный культурым вияҥдымаште тырша. Тылеч посна туныктышо-влак тÿрлö кружокым эртарат. Краеведений, экологий, спорт, тунемме предмет-влак дене кылдалтше кружок-влак улыт. Военно-патриотический клуб уло. Тушко коштшо-влак тирыште лÿйкалаш тунемыт. Чылажат яра. Ме йоча-влак оксам тÿлыде тунемышт манын, тыршена.
Какшамарий школ чапланыше композитор И.С.Ключников-Палантайын лÿмжым нумалеш. Тышке йоча-влак ты ял гыч да пошкудо Юлъял (Сидельниково) села гыч коштыт. Нуным кок автобус шупшыкта. Школышто 164 йоча тунемеш. Тылеч посна 46 икшыве школ пеленысе йочасадыш коштеш. 44 пашаеҥ тырша, 25 – туныктышо.
Бронислав Васильевич школым 30 ий вуйлата, кызыт физикым туныкта. Тудо ончычсо семынак школ участкым тÿзаташ тырша. Тÿшка вий дене пакчаште вожсаскам, садыште емыж-саскам ончен куштат.
– Йоча-влак удан тунемыт манаш ок лий. Школ деч вара шукынжо вузлашке тунемаш пурат. Утларакше пошкудо Чуваший кундемыш, Чебоксар олаш тунемаш каят. Тушко мемнан ял гыч лишкырак. Тыгак Йошкар-Оласе Волгатехыш пурышо-влак улыт. Технический профильым але естественно-научный направленийым ойырен налыт. Кызыт илышыжак тыге йодеш, очыни, – манеш Бронислав Васильевич.
Какшамарий школышто тунемше-влак олимпиадылаште ий еда мастарлыкыштым ончыктат. 7-ше классыште шинчымашым погышо Виктория Алметова географий, биологий, обществознаний, тыгак руш йылме да англичан йылме дене олимпиадылаште сеҥыше-влак радамыш логалеш. «Кузе тынар тунем шуктет?» йодышлан ÿдыр тыге вашештыш:
– Нимом утым ом ыште, лачак мöҥгылан пуымо пашам жапыштыже шуктем, ятыр книгам лудам, научный программе-влакым ончем. Тыгак мый сÿретлаш моткоч йöратем. Эн йöратыме стиль – анимэ. Ончыкыжым кушко да кöлан тунемаш каем, эше ом пале. Кызытеш тÿрлö шинчымашым погаш тыршем. Моло йоча-влакланат тидымак тыланем: йогылан вуйым ида пу, чыла вере чолга лийза.
Вес чолга ÿдыр Екатерина Садкова математике дене олимпиадыш коштеш. Химийым, билогийым, физкультурым йöрата. Почеламутым лудмаш конкурслаште сеҥышыш лектеш. Катя врач-косметолог лияш шона. Ӱдыр – кугурак классласе тунемше-влак советын председательже. Эше тудо кажне эрдене изирак икшыве-влак дене школышто зарядкым эртара.
Галина Николаевна Малыгина, книгагудо пашаеҥ:
– Изирак йоча-влак йомакым, энциклопедий сынан книгам лудаш утларак йöратат. Шукыжо рушла лудыт. Кугурак-влак шуэн толедат.
У, оҥай книга-влак ятыррак лийыт гын, сай ыле. Мый 1992-шо ий годсек пашам ыштем. Ты жапыште ик гана веле (иктаж вич ий ончыч) кугыжаныш бюджет гыч оксам ойыреныт, тунам у книгам мыняр-гынат наледыме. Жап эрта, книга ден методике-влакат тоштемыт. Но йоча-влакын кумылыштым савыраш манын, тÿрлö выставкым эртарем. Книгагудыштына тыгак шахмат дене модаш верым келыштарыме.
Тоштерыште
Школ пеленак краеведений тоштер уло. Тудо ончычсо интернатын оралтыштыже верланен. Тудлан историйым туныктышо Л.Майорова вуйын шога. Любовь Николаевна мемнамат тоштерыш ÿжö, тыште мо улмо нерген каласкалыш.
Кажне пöлем эртыше пагытын ямже дене темын. Ик ужаш школын историйже дене палдара. Школым почмо нерген 1983-шо ийысе архив документ гыч тÿҥалын, тенийысе йоча лагерьын чумырымо альбомжо марте! Мыняр лÿм, мыняр событий, мыняр фотосÿрет, мыняр шарнымаш…
– Кызыт кажне тунемше могай-гынат проектым аралышаш. Садлан тений ме 5-ше класс дене у проектым ыштена. Икшыве-влак коча-ковашт нерген уверым погат: фотоштым кондат, нунын кушто служитлымыштым рашемдат, архивлаште награде дене палдарыше кагаз-влакым погат. Ты пашам йоча-шамыч уло кумылын шуктат. Тыге ме районысо конференцийлаш коштына, – каласыш Любовь Николаевна.
Тоштерлан материалым ты кундемыште илыше-влакат погаш полшат. Теве вес залыште марий калыкын ожнысо илыш-йÿлаже нерген пален налына. Тышке еҥ-влак мöҥгыштышт аралалтше арвер-влакым ятыр конденыт. Кажне ÿзгарын – шке илышыже да пÿрымашыже.
Кокымшо пачашыште – эше кок пöлем. Иктыштыже ты кундемыште шочын-кушшо лÿмлö еҥ-влак нерген пален налаш лиеш: композитор-влак И.С.Ключников-Палантай, Яков Эшпай, Андрей Эшпай, поэтессе Алевтина Сенькова, икымше марий просветитель Николай Орлов да молат. Тыштак чечня да афган сарлаште шочмо эл верч илышым пуышо рвезе-влаклан пöлеклалтше стенд уло…
Кугу Отечественный сар годым Какшамарий ял калык Йошкар армийлан 100 тÿжем теҥге оксам поген пуэн. Ты шийвундо танкым ышташ кÿлын. Кызыт тоштерыште Сталинын колтымо тауштымо серышыже аралалтеш.
А.Яковлева. Авторын фотожо-влак.
«Кугарнян» пашаеҥже-влак дене пырля
5 декабрьыште Какшамарий школ «Кугарня» газетын пашаеҥже-влакым вашлие. Ты кечын 5-10-шо класслаште тунемше-влак актовый залыште погынышт. Тушто «Кугарня» газетын тÿҥ редакторжо Э.Иманаев йоча-влаклан газет нерген каласкалыш, газетыш возен шогаш кумылаҥдыш. Журналист-влак шке пашашт нерген ойлышт. Поэтессе Т.Пчёлкина сылне почеламутшо-влакым йоҥгалтарыш. А.Яковлева гитар дене шке возымо мурыжым муралтыш да оҥай модышым эртарыш. Тыгак журналист-влак йоча-шамычлан рушла савыкталтше «Звонок» газет дене палдарышт.
Тылеч ончыч тÿҥалтыш класслаште тунемше-влак спортзалыште марий модыш-влак дене уло кумылын модыч. А урок деч вара туныктышо да тунемше-влак газет пашаеҥ-шамыч дене волейболла модын таҥасеныт.
Вашлиймаш пайдалын да оҥайын эртыш. Мемнам марий йылмым да литературым эшеат сайын тунемаш таратыш. Тыгак «Кугарня» ден «Звонок» газетлам лудаш, тушко тÿрлö статьям возаш кумылна лекте.
Журналист-влаклан пеш кугу таум каласена да вес гана толмыштым вучен кодына.
Карина Зайцева, Какшамарий школ, 8-ше класс.
