Таче марий ӱдыр Зоя Тимофеевна Сидыганован илыш корныжым, паша верч шӱм вургыжын тыршымыжым моло-влакланат палдарена.
– Мый шочынам Кужэҥер районысо Токтайбеляк Пӱнчерйымал ялыште, шуко шочшан ешыште 1949 ийыште.
Ачам Отечественный сарыште кредалын. Сарыште чотак сусырген. Пӧртылын мӧҥгӧ 1945 ийыште, наградыжат шуко лийын.
Сар деч вара неле, нужна жап ыле. Кугурак ака-шамыч шошым мыйымат, изи ньогам, пасушко шӱйшӧ пареҥгым погаш наҥгаят ыле. Мый ныл ий ияш, пасу покшелне лавыраштат пижын шогалмым шарнем. Пареҥгым поген толна, да авана тудым лепёшкам салмаш мелна семын коҥгаш кӱктен луктын. Шуко гана тыге пукшен, тунам кинде, шӧр уке ыле. Ача инвалид гынат, колхозышто тӱрлӧ пашам ыштен: бригадират лийын, кеҥежым пасушто жатке дене уржамат тӱредын, кӱтӱчыланат коштын. Изи пенсийжым налмеке, ачам Токтайбеляк пекарньыш каен, ош кинде сукырым да ландриным налын конда ыле. А киндыжын пушыжо могай ыле! Кызытат тудо тутло ӱпш шарналтеш. Киндым шулешат, кажне йочажлан икгай катыш дене пайлен пуэн.
Токтайбеляк школыш икымше классыш тунемаш каенам. Йолышто – йыдал, тупышто вынер сумка, лач М.В.Ломоносов гай. А кузе вученам школыш тунемаш кайыме жапым!
Пеш сай шарнем икымше туныктышем Елизавета Васильевнам. Мотор, яшката капан, мотор чурийвылышан, тыматле, лыжга. Ученик-влакым ик ганат шӱрдылмыжым, вурсымыжым ом шарне. Мылам тудо курымешлан пример лийын кодын.
Мый тыршен, сайын тунемынам, мутым колыштшо икшыве лийынам, тунемше-влак коклаште ойыртемалтынам. Садлан Елизавета Васильевна мыйым поснак йӧратен, тидым изи чонем дене эреак шижын шогенам. Шуко гана мыйым Елизавета Васильевна шке пачерышкыже унала наҥгаен. Пеш нужнан илымынам пален. Мӧҥгыштыжӧ мыйым тутлын пукша ыле. Шарнем: луктеш кум литран банкым, а тушто – ландрин, кампетке, пряник, мо гына уке. Обязательно Елизавета Васильевна гай уста туныктышо лиям манын шоненам. Пачерже пешак ару ыле. Ончем: Елизавета Васильевна школ вургемжым вашталтыш да сакалтыш плечикыш, а вара – шифоньерыш. Тунам первый гана ужынам плечикым да шонем: «А мыйже школыш коштмо вургемем пудашке веле сакалем». Елизавета Васильевна деч лекмекем шонем: миен шуам мӧҥгӧ да мыят тудын семынак ыштем.
Нальым изи товарым, лектым пакчаш, руальым кошкышо пызле укшым, висышым платье вачывалым, размерлан келшыше пызле укшым руальым, эрыктышым тиде тоям кӱзӧ дене, тоя покшеке кылден шындышым тошто тасмам. Лийын шинче вургемым сакышем.
Авам колхоз паша гыч тольо: шыргыжале да мокталтыш. Авам дек йолташ Тнапи вате пошкудо пурыш да тидым ужын «Тыйын ӱдыретше кушеч тыгай ушан шочын моштен», — мане. Мыйын гын вургемыштым малаш вочмеш огыт вашталте, тиде вургем денак мӧҥгысӧ сомылкам ыштат, модыт, куржталыт».
Эше иктым каласынем: йыдал ден кузе чеверласенам.
Икымше классыш йыдал денак коштын эртарышым. Ме классыште кок ӱдыр да ик рвезе йыдалым чиен коштынна. Молыштын — я кем, я колош, я ботинке. Адак шонымаш: «Кузе вара йыдалже деч утлаш?» Икымше классым тунем пытарымек, июль тылзыште ял калык вольыклан шудым ямдыла, кӧ шке вольыклан, кӧ ужалаш.
Воктенысе пошкудо Матрена Ильинична Скворцова, Матра ака манына ыле, шудым солен, ужалаш ямдыла. Мыят шонем: ямдылем шудым да йодам ужалаш наҥгаяш пеленже. Ик эрдене эр кынельым, сорлам, шолтымо пареҥгым, курика киндым, шолтымо вӱдым нальым да Пӱнчерйымал корем гоч — чашкерыш. Муым шудан верым, тӱредаш тӱҥальым. Вет саваж ден солен ом керт, ӱнар начар, солалташ кугу вий кӱлеш. Тыге мый кужу жап тӱредынам, вара шудым кошкаш шарен оптенам. Нигӧ ынже шолышт манын пычкемыш марте оролен шинченам. Эрлашыжым эрден эрак адак оролаш куржынам. Лишныракше снегым «йошкар атышке» погенам. Кече ояр ыле, шудо изиш кошкымо гай лийын. Кастене кандыра дене пидын, тупыш нумалтышым шкеак чиктен корем гоч курыкыш кӱзем, изи пасу гоч мӧҥгӧ ошкылам. Тыге кум рейсым ыштенам. Авам ӧрын: «Молан Зоя шкендым орландарет, йӧн лиешат, иктаж-кузе тылат йолчиемым налына» — манын.
Матра ака колхоз гыч имньым йодын кондыш, туддеке куржым колтышым. «Матра акай, мыят изирак кылта шудым ужалаш ямдыленам, ала пыштен наҥгает? Пешак мылам окса кӱлеш, йыдал дене чеверласынем». Тудо воштыл колтыш да манеш: «Йыдалже -самый сай йолчием, тиддеч куштылго йолчием нимо уке, ну, йӧра, кондо», — ыштале. Агроном Амосов деке миен шуна. Кунам кылтышем волтат манын, шудо йыр пӧрдам. Чыла шудым орава гыч ястарышт, мыйынымат нальыч. Матра ака сатуэм нерген умылтарыш, Амосов Матра акалан оксам тӱлыш да мый дечем йодеш: «Зоя, а что ты хочешь купить на заработанные деньги?». Мый рушлаже чокаем ыле, тыге ойлен пуышым: «Мне нужна обувь в школу ходить. А то я в первый класс ходила в лаптях». А нунын кок ӱдырышт ыле: Наташа, мый дечем кок кок ийлан кугурак, Люда – кум ийлан. Оза ойла: «Жена, принеси коробку с обувью, у наших девочек очень много обуви, пусть Зоя выбирает, что ей понравится». Шыпак ончен шогем. Кондыш пелашыже коробкам, мыйын ончылнем ястарыш. Эй, Юмыжат! Могай гына йолчием уке: ботинке, туфль,, сандалий, кем…
Мый Амосов ӱмбаке ончем, шинчавӱд йӧре ойлем: «Мне ношеную обувь не надо, пусть галоши будут, но новые». Агроном ден ватыже ӧрыныт. А Матран ака ойла: « Нал, Зоя, сайракшым, висен ончо». Тыге нуно мылам колош налаш кок теҥге оксам пуышт да кок мужыр у носким. А Амосов ден ватыже Матра акалан тыге каласеныт: «Эта девочка своим трудолюбием и целеустремленностью далеко пойдет». Торашкыжак каен омыл, но илышыште шке кӱкшытем муынам. Окса полыш деч посна Крупская лӱмеш Марий пединститутым тунем пытаренам. Туныктышо лийынам, шонен пыштымем шуктенам.
… Ынде оксым пуэныт гын, сатум налаш кӱлеш. Матра акан акаже, Найдеж ака, Арбаныште торфопредприятийыште пашам ышта ыле. Тудлан шӱртӧ дене йолем висышым, размерым ончыктышым да калошым налаш йодым. Августышто налын тольо йылгыжше, пушкыдо йошкар фланель кӧрган шем йолчиемым.
Шошым ӱдымӧ кынем корак-влак деч оролаш мылам заданийым пуэныт. Пакча воктене шинчем, книгам лудам да «жульык корак-влакым» кӱтем. Трукышто мый декем кугурак Маша акам куржын тольо да йывыртен ойла: «Зоя, палет, мемнан ялыш тӱрлӧ сӧрастарыме ӱзгарым ужалыше Шериф толын. Мый тӱрлаш мулине шӱртым, тасмам налынам». «А кушто оксажым муынат?», — йодам. «Мый чыла книгам макулатурыш сдатлышым», — ойла Маша. Мый шорташ тӱҥальым, кузе тыге, мыйын арифметике книгаште «За отличную учёбу и примерное поведение» Почётан грамот кия ыле. Чытен ом керт шортам, шинчавӱд йӧре йодам: «А кызыт Шериф эше ялыште?» «А тудо Торай-Белякыш каен», — ойла Маша. «Мыйын олмеш кынем ороло, мый куржам почешыже» — маньымат, тӱргалтым. Шерифын имньыже Этыбековмыт пӧрт воктене шога ыле. «Мемнан макулатурышто ик книгаште кӱлешан документ кия», — ойлем. Муым Почётан грамотем, угыч мӧҥгӧ куржым.
Токтайбеляк шымияш школым сайын тунем пытарышым. 8-ше классыш Шернур районысо Мустай школыш кайышым. Ик ий гыч тудым кыдалаш школыш савырышт. А мый 9-ше классыш Коҥганур школыш кошташ тӱҥальым. 10-шо классыште тунеммем годым ачам колен колтыш. Кугу ойго! Но тунемаш кӱлеш. 10-шо классым пытарымеке, пединститутыш филологический факультетыш тунемаш пурышым. Икымше сессийым сдатлен, каникуллан мӧҥгӧ тольым. Тиде жапыште авам трук колен колтыш. Ик тылзе ончыч авам ойлен ыле: «Таче ачатым омешем ужынам. Вашке ачада мыйым наҥгая». Тыгак лие: авана кок тылзе гыч колен колтыш. Пеш чот ойгыренам. Ынде мом ышташ, кузе тунемаш? Ала пашам кычал ончаш? Уке, шонем: пӱйым пурлаш да кыртмен тунемашак кӱлеш. Кажне кеҥеж каникуллан йочасадлаште, пионер лагерьлаште пашам ыштем, пашадарым да стипендийым кассыш пыштем ыле. Теле канышлан Катя шӱжарем дек Москва воктенысе, Куровской олашке миенам. Погымо окса дене мылам вургемым налаш эр электричке дене Москваш каенна. Тунам чыла дефицит ыле, коктын шогална черетыш – кок вургемым нална. Кастене — адак электричкыш. А 4-ше курсышто тунеммем годым пальтом пеш шӱкшӱ ылят, Катялан искусственный ужгам налаш оксам колтенам. Катя эр электричке дене Куровской гыч Москваш «Детский мир» магазиныш мийымыжым серышыште возен. Кузе тудо уремыштак налын черетым, а ужгажым кумшо пачашыште ужаленыт. Кечывал марте черетыште шоген. Ужгам ойырен, кассе дек толын, но лач 3 теҥге окса ситен огыл. Шортын колтенам, манеш, да ужга деч посна пӧртылын. Мый гын еҥ-влак деч кӱчызӧ гай сӧрвален, умылтарен погем ыле тиде 3 теҥгем, но тудо тыге ыштен кертын огыл. Оксам йолташ ӱдыржӧ деч арен, уэш черетыште шоген да налын. Пырля интернатыште илыме йолташ ӱдыржӧ дене Йошкар-Олашке колтен. Ужгаже, ужгаже! Пуйто мыйын кап-кылемлан ургеныт. Чиен шынденам, туге чот чонем куанен. «Вот тулык ӱдыр ман, министр ӱдыр гай веле», — ойленыт йолташ ӱдыр-влак. А мыйын вӱрем ырен кайыш, шинчавӱд йӧре ойлем: «Теже кеҥежым ача-авада пелен канен, ракатланен иленда, а мый пашам ыштенам, оксам погенам». Шып лийыч.
Пединститутым тунем пытарышым, шке Коҥганур школышкем направлений дене паша ышташ колтышт. Ик велым куан, вес могырым ала-кузе моткоч йӧндымӧ. Вет туныктышем-влак дене пашам ышташ логалын. Кок ий пашам ыштышым. Шарнем икымше пашадарым –120 теҥге! Ӧрынам тыгай кугу оксалан. Йоча-влак тудо жапыште пеш дисциплинан улыт ыле, мутым колыштшо, тыршыше. Пашам ыштыме годым икымше туныктышем Елизавета Васильевнам чӱчкыдын шарналтенам. Икшыве-влак ушан-шотан кушкыныт, сайын тунемыныт. Кок ий пашам ыштымеке, Йошкар-Олашке илаш куснышна. Пелашем ден ӱдыр ден эргым ончен-куштенна. Йоча-влакым йочасадыш колташ неле ыле, Мый сулен налме канышыш лекмеш Йошкар-Оласе «Кече» йочасадыште пашам ыштенам. Ондак 4 ий воспитатель лийынам. 1975 ийыште вуйлатышылан шогалтышт. Уло чонем дене шочмо марий йылмым, шочмо кундемнам йӧратенам, садлан йоча-влакым марий йӱла, фольклор да йылмылан шӱмаҥден куштенна. Кеч-могай конкурсышто, оласе мероприятийлаште чолгалыкнам ончыктенна. Пашамым аклен, тӱрлӧ грамот ден саламлымаш-влакым пуэныт. А 1985 ийыште «Калык Просвещенийын отличникше», 1990 ийыште «Марий Эл Республикысе образованийын сулло пашаеҥже» чап лӱмла дене палемденыт. Ешартышыжлан Йошкар-Олаште кум пӧлеман пачерым пуэныт. Йочасадыште пашам ышташ куштылго огыл гынат, пиалан пагытем эре шарнем. Йоча-влакым йӧраташ, илыш корныш лукташ кугу вий, чытыш, тыршымаш, ушакыл кӱлыныт.