Изи тӱня, кугу тӱня…

Тулык чон мо?

Иктаж-кунам ончыч мылам тыгай серышым возаш тӱҥалат манын ойлат ыле гын, чот воштылам ыле. Такшым тӱрлӧ «лийдымашлан» ӱшаныше омыл ыле. Охранниклан пашаш пурымешкем… Тиде историй оласе ик театрыште лийын. Чылажым палдараш ом тӱҥал. Тидлан амалжат уло. Икымше: пашаштем пален налыт гын, сайжак огыл. Кокымшо: кӧ пала, ала теат тудо олаш кудал колтеда гын, трук саде театрыш каяш шонеда да огыда тошт.

Мыйын пашам – палемдыме объектым оролаш. Кечывалым неле огыл, а теве йӱд-влак моткоч кужун чучыт. Пычкемыш да тымык. А тымыкыште мо гына ок шокто. Кажне йӱдым гаяк театрын подвалже гыч йӱк-йӱан солна: то чорикын кычкыркалыме семын, то ала-мо сӱмырлымӧ гай. Тыгайым пашаште йолташ-влакат ойлыштыт ыле. Тунемалтын. Кает, коштат, чыла ончен-терген лектат. Лӱдмаш уке.

Пашаште ме обходым ыштыме деч посна театр кӧргыштат, уремыштат вераҥдыме камер-влакым эскерена. Икана пелйӱд жапыште урем вел камерыште ала-могай тарванылмашым ужым. Раш ок кой, но икмыняр камер тудым ончыктыш. Видео-влак возалт кодыт.

Аралалтше видео-влак коклаште саде записьым кычал муым. Тушто моткоч ӧрыктарыше сӱрет лийын улмаш. Театр йыр сур тӱсан пылла койшо ала-могай «ора» ийын коштын. Айдеме форман, но киддыме да йолдымо. Пуйто вуй да кап гына. Чурийжат уке, лач сур тӱсан моклака. Тудым икмынар камер возен коден. Театрын пурла велже гыч лектеш да шолашкыла «чоҥештен» кая, ты корно денак мӧҥгеш пӧртылеш. Вараже шке пашам ыштыме кечын тиде сӱретым икмыняр гана онченам. Сур ора ик жапыште ик вер гычак лектеш да ик корнымак ыштылеш.

Мо тиде ала? Ойлат, пуйто айдемын чонжо тӱрлӧ амал дене ты тӱня гыч каен ок керт гын, тыге орланен коштеш.

И.Савельев, Йошкар-Ола.

Ӱдыремым ужынам

Коло кок ияш улмем годым эргымлан талук темын ыле. Ме пелашем дене тудым моткоч вученна, йӧратенна. Но мый ӱдыр икшыве нерген шоненам. Уло чонем дене. Пелашемлан нимом ойлен омыл. Икана омо кончен, пуйто мый пляжыште улам. Кенета воктекем ош ӱпан, канде шинчан мотор изи ӱдыр куржын тольо, шыргыжале да «Салам, авай!» мане. Тыманмеш помыжалтынам, чоныштем тынар пиалым шижынам…

Жап эртымеке, ты омо мондалтын. А кок ий гыч мый уэш ава лийынам. Ӱдыр йоча шочын. Кидыштем ошалге ӱпан, канде шинчан ӱдыремым кучен шинчышемла, омем шарналтышым. Кызыт умылем: тунам омыштем Машук ӱдыремым ужынам улмаш! Тыгай деч вара кузе тӱняште улшо юзо вийлан от ӱшане?!

Е. Пахмутова, Морко район

Капка йымал – корем тӱр

Тиде историйым мылам палымем-влак каласкаленыт. Тудо 1980-шо ийлаште лийын.

Ончыч вес ялласе дискотекылашке пырля погынен коштыныт. Тыге ик шыже кастене самырык рвезе-влак пошкудо ялыш каеныт. Тушто мурен-куштен каналтыме деч вара ик рвезе моло деч вараш кодын. Молыжо вучен огытыл, ошкылыныт. Саде рвезет шкетын корныш тарванен.

Шыже, пычкемыш. Ончылно айдеме койылалтен. Рвезе тудым поктен шуаш шонен пыштен. Коктын каяш веселаракыс. Ончылно самырык ӱдыр ошкылеш улмаш. Кумыл нӧлтын, рвезе ӱдыр дене мутланен ошкеден. Корнат шижалтын огыл. Тораштак огыл ӱдырын илыме ялже койылалтен. Ӱдырын ужатен колташ йодмыжлан качымарий тореш лийын огыл.

Кок самырык еҥ ялышкат пурен. Теве кум меҥган, кӱкшӧ печан пӧрт. Ӱдыръеҥ мӧҥгыжӧ пураш тӱҥалеш, а капкаже тӱкылымӧ. Адак рвезын полшымыж деч посна ок лий. «Тый капка йымач пуро да тӱкылтыш варам кораҥде», – каласен ӱдыр. Рвезе, кумык лийын, капка йымак нушкын пураш тӧчышыжла, «Ой, Юмыжат!» пелештен колта…

Тиде жапыште кенета чыла йомын кая. Ялат уке, ӱдырат йомын, нимогай пӧртат ок кой. Рвезе ныл йола кугу да кӱкшӧ корем тӱрыштӧ шоген кодын улмаш…

Кузе саде рвезе мӧҥгыжӧ толын шуын, шкеат ок пале. Тиде историйым весе-влаклан каласкалымекыже раш лийын: тудо корем тураште ала-кунам шукертак 18 ияш ӱдыр вӱдыш пурен каен колен улмаш.

Э.Ильин, Кужэҥер район.

Воштылшо ӱдырамаш

Тиде историй лийме пагытыште тӱрлӧ сото телефон, гаджет, ГМО продукт мойн уке улыт ыле. Вучымо кеҥеж каныш толын шумеке, ачам ден авам мыйым шӱжарем дене пырля ола гыч ялыш илаш колтышт. Тыглай ялысе кече-влак икте почеш весе эртеныт. Икана мый декем 15 меҥге тораште илыше йолташем велосипед дене кудал толын. Тудымат мемнан семын каникул жаплан ялыш илаш коденыт. Ме модын, йӱштылын, веселан каналтышна. Пычкемышалтмеке, йолташем дене чеверласаш логале. Тудо велосипедше дене мӧҥгеш кудале.

Йолташемын корныжо тошто шӱгарла воктеч шуйнен улмаш. Кенета шӱгарла вел гыч ош вургеман ӱдырамаш лектын да тудын велыш лишемын. «Тыгай кастене шӱгарлаште молан кошташ?» – шоналтен йолташем. Но тӱткынрак ончалмеке, тудо ӱдырамашын моткоч писын лишеммыжым ужын. Йолжат мландыш ок тӱкнӧ улмаш. Тыгодым ӱдырамаш чот воштылаш тӱҥалын, эсогыл шӱгарласе корак-влакат рӱж тарваненыт. Лӱдмыж дене йолташем писын кудалмыжым, кузе ялыш миен шумыжым огешат шарне.

Тылеч вара йолташем корнышто шкет кошташ але йӱдеш кодаш тыршен огыл.

Э.Васильев, Йошкар-Ола

Южгойшо (мираж) нерген

Илышыште але пӱртӱсыштӧ вашлиялтше южо кончыш чылт ӧрыктара, южгунам лӱдаш тарата. Но нунын кузе лиймыштым умылаш гын, лӱдаш амал ок лий. Мутлан, ученый ден шымлызе-влак шукыж годым кажне явленийым умылтарен кертыт.

Мланде атмосферысе оптичесий эффект. Тудо южын тӱрлӧ лончысо йӱштӧ-шокшо ден плотность шотышто лийше вашталтышлан, тыгак волгыдо тулын тӱрлӧ семын коймыжлан кӧра лиеш. Тыге уке верыште иктаж-мо койын кертеш. Южгойшым чын улшо иктаж-могай объектын шаулаже (отраженийже) маныт. Тудо шукыж годым кугемше але весемше сынан лиеш.

Пространствысе тул волгыдо вияш линий дене шарла. Но вес тӱрлӧ температуран да плотностян южысо лончыш (слой) миен тӱкнымекыже, ты слой-влак коклаште кадырга. Шуко гана тыгай преломлений лиймылан кӧра мыланна ик верыште улмына годым йӧршеш тораште вес кундемыште верланыше объект коеш. Воштончыш семын ончыкта манаш лиеш. Мутлан, теҥыз ӱмбалне курык але ола койын кертеш, а пустыньыште – ер. Курык кокласе шогышо вӱд пар-влакат тӱрлӧ ӧрыктарыше объектым ончыктен кертыт.

Южгойшо тӱрлӧ лиеш: куснылшо да куснылдымо, торешла але кутышешла койшо. Тыгак ӱлыл, кӱшыл, ӧрдыж да молат. Ӱлыл мираж нерген ойлаш гын, кеҥежымсе асфальт корным шарналташ лиеш. Асфальт корно тораште, ончылно вӱдан але ночко гай коеш. Тиде – шокшо асфальт ӱмбалне койшо каван сӱретше. Тыгак пустыньыште лиеш. Шокшо ошма ӱмбал воштончышла кавам ончыкта, а тудыжо вӱдла коеш.

«Летучий голландец» карып нерген мифым колында? Ойлат, пуйто тудо курымла дене теҥыз-влак мучко ийын коштеш да сер воктеке миен ок керт. Ты карыпым тӱрлӧ вере ятыр моряк ужын. Чынжым гын, моряк-влаклан нунын деч тораште улшо карыпын проекцийже коеш. Адакат юж ден тул волгыдын «модмыштлан» кӧра.