Индонезийысе ӱдыр марий йылме ден тӱвырам шымла

2018 ийыште, шыже семестрыште, Будапештысе Лоранд Этвёш лӱмеш университетыште марий йылме ден тӱвырам 11 еҥ тунемын. Шукынжо венгр улыт, но вес калык-влакын шочшыштат (мутлан, финн, эстон, поляк, немыч, австриец) вашлиялтыт. Теве тиде гана Индонезийысе ик ӱдыр нунын деке ушнен.

Афина Нурул Фаизах (араб йылме гыч «Афина — сеҥымашын тулжо» манын кусараш лиеш) 2014 ийыште, Индонезийыште тунеммыж годым марий калык, тудын йӱлаже, религийже нерген бакалавр пашам возен. Будапештыште ӱдыр кокымшо ий ила, университетысе магистратурышто шагал еҥан калык-влакын илышыштым шымла. Марий калыкым, марий йылмым тунемаш да шымлаш тудым мо таратен, марий тӱвыра тудлан мо дене оҥай лийын? Тидын нерген Афина дене кутырышна (мутланымашна англичан йылме дене лийын).

– Афина, ош тӱняште марий калыкын улмыж нерген кузе пален налынат?

– Ик финн йолташем деч. Тудын дене Интернет гоч палыме лийынна. Мый тудлан ява йылмым (тудын дене Индонезийысе Ява отрошто кутырат) тунемаш полшенам. Палымем Хельсинки университетыште йылме-влакым шымлен, финн-угор йылме-влакым, тыгак марий йылмымат, тунемын да нунын нерген мыламат каласкален. Мылам пеш оҥай лие. Марий йылмыже могай гын, тудын дене кӧ кутыра? Интернетыште кычалаш тӱҥальым. Пален нальым: марий – Российыште илыше шагал еҥан калык. Весат ӧрыктарыш. Российыште руш-влак веле илат манын шоненам. А тушто шуко тӱрлӧ йылме дене кутырышо, тӱрлӧ йӱлам кучышо калык-влак илат улмаш.

Марий мландым шке шинча денак пеш ужмо шуэш. Иктаж-кунам Марий Элыш миен толам манын ӱшанем.

– Марла ойлен моштет мо?

– Марий йылмым лӱмын тунемын омыл, садлан марий шомакым шагал палем.  Но нуно мыланем такшым келшат.  Шарнем, эн ончыч тыгай мут-влакым тунемынам: ӱдырамаш, у, йылме, шочмо, кугарня да икмыняр вес мутат. Мо ӧрыктара, южо шомак марий да индонезий йылмылаште икгаяк улыт, мутлан, салам, куат.

– Марий калык нерген диплом пашам возаш шонымашет кузе шочын?

– Джокьярта олаште Гаджа Мада университетыште эл-влак кокласе кылым шымлем ыле, «Шагал еҥан калык-влак да тӱнямбалсе интеграций» предмет лийын. Тудо мыйым шонкалаш таратен: интеграций шагал еҥан калык коклаште мыняр-гынат (изирак ма, кугурак ма) ассимиляцийым йодеш, а тыге гын, ты калык шке тӱсшым, шке тӱвыражым кузе, могай йӧн дене арален коден кертеш? Адакше интернетыште марий-влак Европышто пытартыш язычник улыт манын возымым лудынам ыле. Тугеже марий-влак, шке кугыжаныш деч посна илыше шагал еҥан калык улыт гынат, кузе шке вераштым тымарте арален коденыт, историйыштышт лийше тӱрлӧ неле татым ончыде, кузе шке илыш-йӱлаштым йомдарен огытыл? Нине йодыш-влаклан вашмутым кычалаш мылам моткоч оҥай ыле.

– Дипломым возымет годым марий-влак дене иктаж-могай кыл лийын мо?

– Финн йолташем икмыняр еҥлан возаш темлен. Иктыже Евгений Чашкин, «Марий ушемын» ончычсо вуйлатышыже, лийын. Диплом пашам серымем годым кугу полышым пуэн шоген. Электрон почто дене мый тудлан шуко йодышым колтенам, Евгений кажныжлан радамлын да лийме семын тичмашын вашешташ тыршен.

– Индонезийыште, шонем, тиде икымше тыгай шымлымаш?

– Чын, шочмо элыштем финн-угор калык-влак да нунын йылмышт нерген нигӧ огеш шымле. А мылам финн-угор тӱня моткоч оҥайын чучын, садланак умбакыже тунемаш Венгрийышке толынам.

– Марий калык дене палыме лиймет годым тыланет мо эн оҥай ыле?

– Марий чий вера, тыгак марий да Индонезийыште илыше южо калык кокласе икгайлык. Юмынйӱла могырым налаш гын, мемнан денат политеизм шотан религий-влак улыт. Тыгеже Индонезий (калык чот дене) эн кугу мусульман эллан шотлалтеш. Тыгодымак языческий религийым кучышо-влак (марий калык гаяк) онапу ончылнат кумалыт, надырым пыштат да тудым шикшыктат, онапу укшлаш шовычым кылдат. Политеизм шотан религий-влак Индонезийыште официальный статус дене нигунам пайдаланен огытыл, туге гынат кызыт марте аралалт кодыныт.

Шочмо элыштем 300 утла этнос ила, нунын кокла гыч шукыжо шагал еҥан улыт. Мыйын капыштемат тӱрлӧ калыкын вӱржӧ уло. Нуно, шонымаштем, тӱня мучко, кеч Российыште але Индонезийыште илат, икгаяк нелылык дене тӱкнат. Сандене марий калык нерген лудмем але возымем годым шке калыкем нерген шымлыме гаяк чучын, солидарность манме шижмаш лийын.

Эше ик оҥай икгайлык уло: Индонезийыште южо калык, марий-влак семынак, мӱкшым онча.

– Афина, тыйын шым шочмо йылмет уло. Кузе тыге лийын кертеш?

– Мемнан элыште шуко калык илыме нерген каласышым. А йылме тылечат шуко – 700 утла. Кажне гаяк олаште шке йылмышт дене кутырат. Адакшым шуко ешыште марий ден вате тӱрлӧ калык гыч улыт. Садлан икшыве-влак тӱҥалтыш гычак кок-кум йылме дене шочмо йылме семынак мутланаш тунемыт. Варарак школышто чылаштымат индонезий йылмылан туныктат, тиде — Индонезийын кугыжаныш йылмыже. Школ деч вара айдеме вес вере илаш кусна гын, тушто адак тусо йылмым тунемашыже логалеш. Тыге лектеш: Индонезийысе тыглай еҥлан кум-ныл йылме шочмо йылмыж семынак лийын кертеш, тидлан нигӧ огешат ӧр. А мый Индонезийыште шуко вере иленам (Ява отросо тӱрлӧ олаште, Папуаште, Индонезийын рӱдолаштыже – Джакартыште), садлан икмыняр йылмым кӱлынак тунемаш верештын. Шонем, тидыже сай веле. Вет кеч-могай калыкын йылмыжым (поснак шагал еҥан калыкым налаш гын) шкешотан шолыпмут дене таҥастараш лиеш: йылмым палет гын, калык тыйым шке еҥжыланак шотла, утларак тылат ӱшана.

– Джакарта олаште илымет годым мер пашам шуктенат мо?

– Университетым тунем пытарымекем, Джакартышке илаш кусненам. Тиде пеш кугу ола, тушто лу миллион наре еҥ ила. Изирак ола деч вара тусо илышлан тунемаш куштылго огыл ыле. Лач тунам порылыкым, ваш-ваш келшымашым да полышым вес семын, чотрак, жаплаш тӱҥалынам. Яра жапемым иктаж-могай поро пашалан пӧлеклаш шоненам, тыге мер пашаш ушненам. Ик организацийыште соҥгыра але начарын колшо, кутырен кертдыме еҥ-влаклан праваштым аралаш полшенна, волонтер семынат тыршенна. Тидлан лӱмын индонезий жест йылмым тунемынам. Мо оҥайже, тиде йылмым Венгрийыштат соҥгыра-влак умылат. Тыште эше весе куандара: уремыште, метрошто жест йылмым кучылташ огыт вожыл, да, тыгайым ужын, нигӧ огеш воштыл, соҥгыра але кутырен кертдыме еҥӱмбаке шӧрын огыт ончо. Индонезийыште гын еҥ-влак тыгай марте але кушкын шуын огытыл. Тиддеч посна мый эше ик организацийыште пашам ыштенам: тушто тӱп юмынйӱла еҥ тӱшка-влакын правашт верч тыршенна. Такшым умбакыжат тиде активист сомылым шуйынем, калыкемлан пайдале лийнем. Мо сай, Индонезийыште тыгай пашан кӱлешлыкшым самырык еҥ утларак да утларак умыла.

Татьяна Ефремова. Будапештысе Лоранд Этвёш лӱмеш университетыште марий ден руш йылме-влакым туныктышо.