Шукертсе йолташем, 1990-шо ийла годсек Германийыште илыше композитор да дирижёр Борис Нухов деч кужу жап увер укелан кӧра ӧрын да тӱрлыжымат шонкален коштам ыле, ынде чонем пурыш: кугу кӱрылтыш деч вара тудо йӱкшым пуыш – май мучаште да июль тӱҥалтыште йыҥгыртыш. Юмылан тау, ила, пашам ышта. Чын, пелашыжын тазалыкше начаремме амал дене чотак азапланаш да эсогыл илыме верым вашталташ логалын.
Ончычшо кугун чапланыше Веймар ола деч тораште огыл илат ыле, ынде Германийын кечывалвел-касвел кундемышкыже кусненыт, тушечын Италийын да Францийышт чекышт марте тора огыл.
Борис Нургалиевич Нухов Пошкырт эл, Балтач район Кӱан Эҥер лӱман марий ялыште кресаньык ешеш 1940 ий 5 февральыште шочын. Ачаже сарыште колен. Кыдалаш школ деч вара Борис Йошкар-Оласе музыкальный училищым тунем пытарен. 1963 ийыште дипломым налынат, направлений дене Тува АССР-ыш, Кызыл олашке, колтеныт. Тыге ик йошкар ола гыч весыш логалын, вет «кызыл» марлаже «йошкарге» лиеш. Тушто оркестрыште шоктен.
1971 ийыште Нухов Озаҥ консерваторийыш тунемаш пура. Студент жапыште ик эн лишыл йолташыже Юрий Евдокимов, Марий Эл гимнын ончыкылык авторжо, лиеш. Музыкальный вузым 1976 ийыште композитор да вес ийжылан симфонический дирижёр семын тунем пытара. Кызылысе йолташыже-влак Борисым тошто верышкак пӧртылаш ӱжыт. «Тый толат гын, – маныт, – тыште шкенан композитор ушемым почын кертына».
Нухов Кызылыш кая. 1977 ийыште тудым СССР композитор ушемыш пуртат, да саде ийынак Тува АССР-ыште семмастар-влакын ушемышт ышталтеш.
Борис шке гыч музыкым консерваторийыш толмо деч ончычак возен ончен, икмыняр спектакльым семпого дене сӧрастарен. Но ты пашаште кугу ошкылым консерваторий деч вара, 1980-ше ийлаште, ыштен. Тунам Икымше ден Кокымшо симфоний-влак, кум ужашан Струнный квартет, «Путешествие» вокальный цикл (тудын поэтический негызше – тува поэт-влакын почеламутышт), сопрано йӱкан мурызылан, органлан да оркестрлан «Кагаз турня-влак нерген балладе», оркестрлан токката, рапсодий да молат шочыныт.
Самырык композитор-влакын 1-ше всесоюзный конкурсыштын лауреатше Борис Нуховын куд у произведенийжым Кызыл оласе искусство училищын залыштыже колыштмо деч вара музыковед В.Сибирцева «Тувинская правда» газетыште возен:
«Выступление Б.Н.Нухова с его смелыми в творческом отношении произведениями должно быть оценено по достоинству. Исполненная музыка показала, что этот композитор работает с полной творческой отдачей, что он овладел современной технологией музыкального творчества и неустанно ищет новые формы и средства, а главное – честно исполняет свой гражданский долг».
Автор шке статьяжым «Прежде всего гражданин» манын лӱмден.
1984 ийыште Москошто Тува АССР-ын литератур ден искусство кечылажым эртарыме. Тушто Нухов тале композитор да дирижёр улмо сынжым тӱрыс ончыктен, сандене шкешотан тиде творческий смотр деч вара вигак тудлан Тува АССР-ын заслуженный артистше лӱмым пуэныт. Тусо газетлаште Нуховым моктымо статья лектеден, тудо шкежат музык тӱня дене кылдалтше тӱрлӧ йодыш нерген шуэн огыл возен. 1988 ийыште Борис Нургалиевичым ТАССР композитор ушем правленийын председательжылан сайленыт.
Тусо искусство тӱняште пеш кӱлешан кок должностьым (икте гына улшо симфонический оркестрын тӱҥ дирижёржо да композитор ушем вуйлатыше) налын шоген гынат, Борис Нургалиевич Марий Элыш пӧртылаш шонымыжым кудалтен огыл.
…Ончыч ме Борис дене кылым серыш гоч кученна. 1989 ий шошым икымше гана шинчаваш ужна – тудо Йошкар-Олашке тольо. Тунам тыште тӱнямбалсе финн-угор писатель-влакын икымше кугу вашлиймашышт эрта ыле. Ончыкылык паша нерген Нухов КПСС обкомышто, культур министерствыште, музыкальный театрыште да музыкальный училищыште, композитор ушемыште кутырен. Чыла вереат ик семынрак каласеныт: «Пӧртылаш кумылет уло гын, тылат паша верым муына, тол, ит юватыл».
Ӱшандарыше мутым колмеке, музыкант Кызылыш кудалеш, кок вережат паша гыч лектеш да, эн кӱлешан арверым чемоданыш погалтен, 1989 ий 12 октябрьыште Йошкар-Олашке толын шуэш. Но тыште пашаш налме олмеш чишкам ончыктат. Вара рашемеш: марий музыкант-влак шкештак (мый нунын лӱмыштым палем) Нуховлан корным пуымо ваштареш лийыныт. Векат, у еҥ нунылан логалшаш киндым да шийвундым руалта манын лӱдыныт.
Кызылыш нимо деч посна пӧртылмекше, 1990 ийысе ик письмаштыже Нухов мылам возен ыле: «Конешне, республик тырша гын, Яшмолкин (Композитор ушем председатель – Г.З.) деч тӱҥалын, кӱшкылаже, шонат гын, мыйым Йошкар-Олаште коден кертыт ыле, пашамат, илашем иктаж-могай лукымат муыт ыле. Союзышто (ушемыште) отношений тыгайрак лийын: толат – йӧра; а от тол гын, эшеат сай».
Туваште паша деч посна кодмек, Нухов Хакасийыш, Абакан олашке, пиалым кычал кая. Тусо оркестр дене 1992 ийыште Германийыш миен коштеш. Кок талук гыч шкежат тушко илаш кусна, кокымшо гражданствым налеш. Лейпциг оласе нотный издательствыш редакторлан пура. Возымо нергенат ок мондо. Дирижёр улмыжо туштат кугу эҥертыш лиеш. Ик письмаштыже тунам мылам увертарен ыле: «Мом возем, чылажат шокталтеш». Ойлыманат огыл, шке шӱм-чонет гыч лекше сем йогыным колышташ – кеч-могай композиторлан кугу куан, пиал.
Тораште ила гынат, Борис Нухов Марий Элыште мо ышталтмым пален шогаш тырша. Валентин Колумбын возымыжым вич том дене лукмек, нуным колташ йодын возен. Но визымше томым налын шуктен огыл улмаш, тидын нерген кызыт чаманыме семын ойлыш. Композитор шке землячкыжым, М.К.Илибаевам, поснак чот пагала. Тудын кызыт кузе илымыж нерген йодат, мый Мариялан Марий Элын калык писательже лӱмым пуымо да шукерте огыл «Тиде ушдымо тӱняште» у романже посна книга дене лекме нерген каласышым. Конешне, тиде уверлан Нухов моткоч йывыртыш. Мутшо гыч рашеме: кызыт книгам вес элыш посылке (бандероль) дене колташ-налаш куштылгыжак огыл улмаш, но тудо иктаж-могай йӧным муаш шонымыж нерген каласыш.
Изи годсекак марий ялыште илыше южо еҥ шочмо йылме дене пеле-пуле кутыра. А Нухов лу ияшыж годымак шочмо Кӱан Эҥерже деч торлен да теве ынде 70 ий наре вес йылме дене мутланыше еҥ-влак коклаште ила. Но кузе тудо марла сайын кутыра! Мый Тува да Германий гыч марла возен колтымо серышлажым коклан шергалам да уэш-пачаш шоналтем: «Вӱрвем вошт марий чонан еҥ гына тыге серен кертеш!» А меже, вузышто марий филологийын тичмаш курсшым эртыше да пашаштына (печать, ТВ, радио) шочмо йылме дене пайдаланыше еҥ-влак, тудын поянлыкшым кӱлеш семын кучылт моштена мо?
…Ила шочмо кундем деч тораште, Германийыште, марий еҥ, композитор да дирижёр. Тиде элын совет мландыш керылт пурышо армийже ваштареш кредалмаште вуйжым пыштыше Нургалий Нухов иктаж-кунам эргым тиде тушманын элыштыже илаш тӱҥалеш манын шоналтен кертын мо? Уке, конешне. Тыге пӱралтын докан. Тек ончыкыжо тиде пӱрымаш Борис Нуховлан да пелашыжлан нимо осалым, вучыдымым ок кондо.
Гельсий Зайниев.