Илыш – тиде эртыше пагыт, кызытсе жап да ончыкылык. Мо лийын, мо уло да мо лиеш. Кажне еҥлан чумыр илышын ик лончыжо – ӱмыр – пуалтеш. Кужу ма, кӱчык – кажнын шкенжын. Тиде илыш «шинчырын» ик оҥгыжо, ик ужашыже. Икшывым шочыктена, тукымым шуена. Ме шкежат тӱжем дене кугезына-влакын шочшышт улына…
Лач тыгай шонымаш Марий Эл Республикын кугыжаныш архивышкыже миен толаш, тушто улшо документ-влак нерген утларак пален налаш таратыш. Мом нуно аралат, могай курым нерген мыланна каласкален кертыт? Тидын нерген Кугыжаныш архивын тӱҥ архивистше Наталья Конышева дене мутланышна.
Тудо тыге каласыш:
– Архив –тошто документ-влак. Мемнан дене эртыше пагытым шымлаш полшышо моткоч шуко документ уло. Но тачысе кечылан кажне еҥлан келшыше йодыш – генеалогий, тукымвожым шымлымаш. Мемнан деке утларакше тиде йодыш дене толыт.
1917 ий марте загсын пашажым черке шуктен. Садлан ты пагыт марте документ-влак мемнан дене аралалтыт. Кӧ шочын, кӧ ешаҥын, кӧ колен – чылажымат метрический книгаште возымо. Тыгай книга кажне черке приходышто лийын. Черке приход 10-15 меҥге коклаште улшо чыла ялым ушен шоген. Приход пашаеҥ-влак яллаште илыше кажне еҥ нерген возеныт.
Но мемнан республикна ожно тӱрлӧ губернийлаш пурен, икмыняр уездлан шелалтын. Царевококшайский уездыште шотлалтше-влак нерген мемнан дене чыла документ уло. Моло уездлаш пурышо илем-шамыч нерген документ-влак 1860 ий гыч тӱҥалын гына мемнан дене аралалтыт. Тоштыракшым Киров, Озаҥ, Шупашкар, Угарман архивлаште кычалман. Чыным каласаш гын, тиде моткоч кугу, но оҥай шымлымаш.
Кажне книгаште – илыш
Читальный залыште улшо книга-влакым ужмеке, тусо лаштык-влакым кучен ончымеке, чонлан ӧрыктарышын чучын колта. Кажне книгаште – тӱжем дене илыш! Кӧ да кушто шочын, могай кечын да кӧ дене ешым чоҥен, кунам да кузе колен… А тыгай книга архивыште – 1800 наре!
– Возымаште ик уто мутат уке. Тыште кажне шомак мо нерген гынат каласкала. Кычалме еҥ кушто да кунам шочын, тынеш пуртымо кече, кӧ кресача ден кресава лийыныт, шочмо ача-аваже нерген увер да тулеч молат. Умбакыже рвезын кӧм да кунам марлан налмыжым, ӱдырын кӧлан да кунам марлан кайымыжым пален налаш лиеш. Колымо нерген возымаште кунам да кузе колен – чыла рашемеш. Нине увер-влак варажым эшеат шуко родо-тукымым, нунын кушеч улмыштым, шочшыштым да нунын нерген шуко пален налаш полшат. Еҥ-шамыч ты книга-влакым ик гана шергалыт гын, умбакыже ты сомыллан эшеат чот шӱмаҥыт. Эртыше пагыт кажным сымыстара, – мане Наталья Валерьевна.
Метрический книга-влак деч посна эше ик оҥай документ – «Духовно-исповедная ведомость». Тынеш пурышо-влак кажне ийын исповедьыш коштыныт. Утларакшым еш дене толыныт. Ты книгаште лач нунын нерген возымо. Тиде информацият тукымвожым шымлымаште моткоч пайдале.
Чимарий-влак нерген возымо мо?
Православный верам кучышо-влак нерген черкыште возеныт гын, марий верам кучышо-шамыч нерген ты книгалаш возеныт мо? Вет историй гыч пале: марий-влак чыланжак православный верам кучаш тореш лийыныт, черкыш коштын огытыл. Виешак тынеш пуртымо деч шылынат каеныт. Тыгак ме палена: шукынжо кок верам кученыт, черкышкат коштыныт, отыштат кумалыныт. Кугыжаныш архивысе тӱҥ архивистын каласкалымыж почеш, посна тыгай шымлымаш эртаралтын огыл. Лач пале: духовный ведомостьлаште (мутлан, 1785 ийыште) икмыняр еҥын лӱмжӧ ончыч рушла возалтын, вара – марий йылмыште кузе йоҥга, туге. Тиде мом ончыктен кертын, раш каласаш ок лий. Тошто верам кучышо моло калык-влак коклаште возен кодымаш лиеден, но марий-влак тукым лӱмым вес семын араленыт: нуно кугезе тукым лӱмым (утларакше пӧръеҥ могырым) икте-весыштлан ойлен коденыт. Шым тукым марте.
Н.Конышева Звенигово район Керебеляк ялыште шочын-кушкын. 9 класс марте тысе школыштак тунемын. Умбакыже Йошкар-Оласе педагогический лицейыште шинчымашым поген. Марий кугыжаныш университетыште историй дене туныктышо специальностьым тунем пытарен. 3-шо курсышто заочный отделенийыш тунемаш куснен да тунамсек кугыжаныш архивыште пашам ышта.
– Ты паша 12 ий жапыште мылам моткоч лишылыш савырнен. Ме, архив пашаеҥ-влак, тысе кажне книгам, кажне кагазым историйын ик ужашыже семын ужына. Документым кидыш налат, тунамак ушышто эртыше жап сӱретлалтеш… Теве репрессий пагытысе картотекым таче мартеат ласкан ончен ом керт. Мыняр пӱрымаш, мыняр еш, мыняр калык! Кажне гана логарыш комыля толеш…
1917 ий деч ончыч возалтше книга, документ-влак мылам поснак келшат. Ончалза: могай чаткан, яндарын серыме. Могай ответственный пашам шуктымо. Тунамсе тукымын койыш-шоктышыжо, уш-акылыже кугешнаш таратат. Еҥ-влакын ушан-шотан, пашам пагалыше лиймышт шижалтеш. А XIX курымын 20-шо ийласе документ-влакым ончалаш гын… Кагаз ужаш, газет пӱчкыш, карандаш дене удыркалымаш – мо гына уке. Томаша! Тидат еҥ-влакын могай лиймыштым, тунамсе пагытын сынжым ончыкта. Тыге чучеш, пуйто ожнысо тукым мемнан тукым деч шуко пачаш ушанрак, шотанрак лийын…
Тукымым молан палыман?
Молан шым тукымым палаш кӱлеш, маныт? Тидын шотышто тӱрлӧ шонымаш уло. Тӱнямбалысе чыла религий-влак ты темылан кугу тӱткышым ойырат. Кугезына-влак ожнысек тошто марийлан пелештен уштеныт. Нуно вийым пуат, илыше-влакым саклат манын ӱшаненыт. Кызыт ты шотышто астрологийым тунемше-влакат чӱчкыдын ойлат. Шукерте огыл астролог Мира Якимова дене вашлиймына годым ты темым тарватенна ыле. Кажне кугезе еҥ – мемнан ик ужашна, манаш лиеш. Арам огыл генеалогийыште тукымым пушеҥге семын ончыктат. Пушеҥгынат тӱҥжӧ уло, вожшо келге. Айдемынат илышыже – пушеҥгысе ик укш веле. Тиде укш тичмаш пушеҥге деч посна лывыжген кошка огыл мо?
Кажне тукым – айдемын могай-гынат ужашыже.
- «Мый» – 1 еҥ.
- Ача-ава (2 еҥ). Генетике фонд, капкыл, тазалык, еш умылымаш.
- Коча-кова-влак (4 еҥ). Уш-акыл, мастарлык.
- Кугезе коча ден кугезе кова-влак (8еҥ). Шӱм-чон ласкалык, илыш куан, поянлык.
- Кугезе коча-кова-шамычын ача-аваже-влак (16 еҥ). Сын, талант-влак.
- Кугезе коча-кова-влакын коча-ковашт (32 еҥ). Илыш-йӱла, традиций кыл. Еш аралтыш. Тазалык. Айдемын 32 пӱйжӧ лач кудымшо тукымысо 32 еҥ дене кылдалтын, маныт. Садлан пӱй начар гын, кугезе-влак дене кылым саемдыман.
- Кугезе коча-кова-влакын кугезе коча-ковашт ( 64 еҥ). Илыме вер, сурт аралтыш. Пӱрымаш.