Марий Эл – чодыралан поян кундем. Ужар поянлыкна 1276, 9 тӱжем гектар кумдыкым авалта. Тудым переген, тул деч арален шогымаште тӱҥ верым еҥ-влак налыт. Тыгодым нунын титакыштлан кӧра пеш шуко эҥгек лиеда – чодыра йӱла. Чодыра пожар деч аралыме сомылым Марий Эл Республиксе пӱртӱс ресурс, экологий да йырым-йырысе средам аралыме министерствын структурышкыжо пурышо «Авиалесоохрана» автономный учреждений шукта. Ты тӧнежын начальникше да лётчик-наблюдательлан пашам ыштыше Пётр Николаевич Долгов дене мутланышна.
Пётр Долгов Ульяновск областьыште шочын. Марий политехнический институтым тунем лекме деч вара распределений почеш Пермь олашке каен. Западно-Уральский авиабазыште лётчик-наблюдательлан тунем лектын. Тудо 32 ий тиде пашам ышта. «Российысе гражданский авиацийлан — 95 ий» знак дене палемдалтын. Тӱҥ профессиональный
пайремлан Чодыра пашаеҥ-влакын кечыштым шотла.
– Пётр Николаевич, чодыра пожар лийме лӱдыкшым кораҥдаш манын, мом ыштеда, тӱҥ сомылда могай?
– Тӱҥ цельна — чодырам пожар деч арален кодаш. Тул кеч-могай кумдыкым авалта гынат, ме тудым йӧрташ ямде лийшаш улына. Кушто, могай районышто, лесничествыште пожар кайымым пален налмек, уло куатым кучылтын, оперативно пашам ышташ тӱҥалына.
– Тул ылыжмым кузе пален налыда, кӧ увертара?
– Тачысе саманыште тидым ышташ куштылго. Эн ондак Россий мучко шуко шӧрынан космический мониторинг эскера, шеклана да увертара. Мемнан пашаштына аваицийлан эҥертен, пожар кушто тӱҥалмым вашкерак пален налаш йӧнан. Кажне кечын кавашке нӧлталтын, кажне кечын чодыра участке-влакым эскерен, кум шагат наре чоҥештен савырнена, а пожар годым жап утларакат кая. Тыгак чодыралаште вышке-влак шогат, нуно чын координатым ончыктат. Видеонаблюдатель-влакым вераҥдыме, мландывалне патрулироватлена. Икманаш, оборудований да технике полшымо дене пален налына гынат, кугу полышым еҥ-влак пуат. Тул авалтымым ужмек, суткасе кеч-могай жапыште 88001009400 единый номер дене яра йыҥгыртыман. Тыгак регионысо диспетчер службыш 8 (836) 56-65-35 номеран телефон дене йыҥгырташ лиеш. Поснак ялыште, чодыра воктене але чодыра лоҥгаште илыше-влаклан, икманаш, чылалан палыман: тул модыш огыл, айда-лийже койышлан кӧра тугай кугу азап лийын кертеш, тыгодым айдемын илышыжлан, тазалыкшылан кугу эҥгек ышталтеш.
– Пожарым чактараш шуко технике, еҥ-влак кӱлыт. Тендан пашаштыда чыла тидыже сита?
– Республике мучко чумыр техникым шеледыме. Мутлан, Юрино гыч Морко марте кажне лесничествыште кӱлеш технике уло. Тыгак тений «Чодырам аралымаш» кугыжаныш нацпроект почеш 29 миллион теҥге окса ойыралтын. Тиддене чодыра пожарым йӧрташ кандаш единице лесопатрульный комплексым, ныл специализироватлыме тракторым, пожар ваштареш кучедалме корно полосам ышташ комбинированный вич плугым налме. Спецтехнике пашаштына кугу шӱкалтышым ышта. Чылаже 120 пашаеҥна уло, кеҥежым ешартыш вийым кучылтына вет тунам пожар лӱдыкшӧ эре кугу, да пеш тӱткӧ лийман.
– Самырык еҥ-влак пашашке толыт мо, нуно кӱлыт?
– Кадрым уэмдыме шотышто нелылык уло, кызыт самырык-влак кугу пашадаран паша верым кычалыт але неле пашашке кумылын огыт тол. Но ӱшандарен кертам: ме моткоч кӱлешан, чолгалыкым ончыктымо. Тыгодымак лӱдыкшӧ дене кылдалтше пашам шуктена. Мыланна тракторист, пожарный машинам виктарыше водитель-влак кӱлыт. Тыгай-влак лектыт гын, шкенан радамыш ӱжына. Ондак парашютист-влакым ямдыленна, кызыт тиде паша огеш шукталт. Каваште кече еда чодыран верлаште эскерен чоҥештылше вертолет, самолет-влакым ужыда гын, палыза: тиде «Авиалесоохрана» службо пожар лӱдыкшым терга. Рейсышке лекме деч ончыч да пӧртылмеке, лётчик-наблюдатель-влак медосмотрым эртат.
– Чодыра пожар ваштареш кучедалме шотышто пашаеҥ-влак коклаште таҥасымашым эртареда?
– Кажне ийын тургым тӱҥалме годым тактико-специальный ученийым эртарена. Тений тыгай таҥасымаш 26 апрельыште Медведево районысо Чернушка ошма карьер воктенысе кумдыкышто лийын. Операцийым Марий Эл Республикысе пӱртӱс ресурс, экологий да йырым йырысе средам аралыме министерстве, «Авиалесоохрана» учреждений эртареныт. Пожарым йӧрташ Марий Элысе МЧС-ын пожарныйже-влак полшеныт.
– Пожарлан тӱҥалаш амалым эн ончычак айдеме ышта. Тудо турист семын чодыраш лектеш, почешыже куштырам эрыктен огеш кодо, яндам кышка, тулотым ок йӧртӧ але тамакым шупшеш да йӧртыде шуа…
– Чылажымат айдеме ышта, но ик эн кугу азап шошым, кукшо шудым йӱлалтыме годым лиеш. Тул чодырашке писын кусна, пушеҥге-влак йӱлаш тӱҥалыт.
Мемнан мутланымашкына Марий Эл Республикысе пӱртӱс ресурс, экологий да йырым-йырысе средам аралыме министерствын чодырам аралыме да оролымо пӧлкажын начальникше Евгений Сергеевич Серов ушныш. Тудо тыге каласыш: «Тений 22 пожар айдемын титакшылан да 12 пожар волгенчылан кӧра лийын, 44 гектар чодыра йӱлен».
– Евгений Сергеевич, чодыраште йӧрлшӧ пушеҥгым пулан погаш лиеш мо?
– 2018 ий гыч «Чодыра кодексыш» «валежник» чодыра ресурсын пушеҥгыжлан ок шотлалт манме ешартышым пуртымо деч вара, еҥ-влак, документым погыде, шканышт пуым ямдылен кертыт. Но тыгодым пушеҥгын лышташыже, имыже йоген пытышаш, пушеҥге шӱм тӧргалтше, кошкышо лийшаш. Свежа пушеҥгым тӱкаш ок лий, мландыште иктаж кок-кум ий кийышаш. Пум ямдылыме годым кушшо самырык да моло пушеҥгылан эҥгекым ыштыман огыл.
Пожар лийын кертме лӱдыкшылан кӧра чодыраш пураш чарыме годым, тыгак заповедникыш, санитарный зоныш пуышо посна кумдыкышто саскам, поҥгым погаш ок лий.
Чодырам аралыме, куштымо, эрыктыме, правилым шуктен шогымо шотышто да моло кӱлешан пашам, Марий Эл Республикысе ты министерствын кажне пӧлкаже, подразделенийже шукта.
Изи тулым изинек йӧртыман манме ой туштен каласыме мут огыл. Шоналтыза, могай кугу туткар лие 2010 ийыште: ала-кӧн титакшылан кӧра мыняр кумдык чодыра йӱлыш. Кажне ийын я ик вере, я вес вере тул ылыжеш. Айста изиш шот дене шкенам кучена, чодыра огыл, чонна тудым арален шогымо верч йӱлышаш.