«Авамын кажне куптыржо дене кугешнем», –

ойла газетнан тачысе унаже – Киров область, Пижан район, Марий Ошай ялын эргыже, Марий Эл радион ондакысе вӱдышыжӧ, мурылан семым возышо да шкежак тудым йоҥгалтарыше, Россий армийын  старший сержантше Вадим Протасов.

Марий кугыжаныш университетыште нылымше курсышто тунеммем годым Яков Эшпай уремыште верланыше тӱшкагудыш икымше курсышко тунемаш пурышо студент-влак илаш тольыч. Нунын коклаште Киров вел рвезе  Вадим Протасов вигак ойыртемалтын. Тунам Вадим 17 ияш ыле гынат, уш-акылже да  кумда тӱняумылымашыж дене кугурак ийготанла чучын.

Вадим, Йошкар-Олаш тунемаш толмекет, марла йӧршеш мутланен отыл. Могай амаллан кӧра?

– Марий Элыш толмекем, олыкмарий-влак кутырымем воштылыт веле ыле. Ме вет марий огыл, марэ улына, кас-йӱдвел наречий вес семынже. Олыкмарла  мый сайын кутырен гына огыл, чылажым умыленат омыл. Сандене Марий Элыш марий йылмынам, тӱвыранам тунемаш да шымлаш толынам.

Чынжымак, тый моткоч вашке марла чын кутыраш тӱҥалынат. Марий литератур йылмым тунемаш неле лийын?

– Марий ялыште иленам гынат, марий йылмым школышто ӧрканенрак тунемынам. Кызыт туныктышына Лилия Ивановна ончылно шкемым пеш титаканлан шотлем. Кӱлеш лиймеке, вашке тунемын шуынам. Мыйын оҥай койыш уло: йылме-влакым пеш писын тунемам. Акцент деч посна ойлен кертам. Тыге тачысе кечылан куд йылме дене кутырен моштем: марла, рушла, англичанла, испанла, таджикла, фарси ден дари йылме-влак дене. Фарси ден дари икгайрак улыт, сандене мый нуным иктыш ушем. Дари йылме дене Афганистаныште кутырат, Фарси – перс йылме, Ираныште ойлат.

Айда ынде йоча жапышкет пӧртылына. Тый могай йоча лийынат? Тунемаш тыршыше, книгам шуко лудшо? Але уремыште йолташ-влак дене жапым эртараш йӧратыше?

– Авам чӱчкыдын ойлен: «Кузе школышто визытанлан тунемат? Вет тый нигунам урокым ыштен от шинче». А мый телым ныл шагат эрдене помыжалтам да школыш каяш жап шумеш коҥгамбалне книгам лудын шинчем ыле. Мӧҥгыштӧ кажне книгам иктаж коло гана лудынам, южыштым тачат цитироватлен кертам. Школышто перемен жапыштат, южгунам урок годымат кидышкем книгам кученам. Мӧҥгыштӧ физике, химий учебник-влак киеныт, мый нуным кокымшо классыште икмыняр гана лудынам. Руш литератур дене школысо программыш пурышо произведений-влакым иктаж визымше классыштак лудын пытаренам. Модашат изиш жап лийын. Кеҥежым йӱштылынна, телым лум пӧрт-влакым ыштенна. Мый эҥерыште вӱд йымалне шӱлен кияш кеҥеж мучко тӱрлӧ аппаратым ышташ тӧченам, иктаж кум гана вӱд йымаке пурен каяш тӱҥалынам, йолташ-влак луктыныт.

Но шукыракше пашам ышташ логалын. Ачам подылаш йӧратен, йӱшыж годым мемнам чот кырен, южгунам почешна товар дене куржталын. Тунамсек мый писын куржтал моштем. Чыла пашам ме авам да акам дене пырля ыштенна: вольыкым пукшенна-йӱктенна, пакчаште чыла пырля шындылынна, кӱварым мушкынна. Мый нимогай паша деч ом лӱд, ом вожыл. Межымат шӱдырен моштем, пӧртымат чоҥен кертам, компьютерым, принтерым сайын ачалем, меж носкимат пидын моштем.

Ават нерген порын шарналтышыч. Тыйын верч тудо куана, очыни.

«Эргым, нигунам ит шолышт, ит шойышт»,  туныктен каласыме ойжым ӱмыр мучкылан шарнен кодынам.
Тудо шкеже нылымше класс гычак фермыште пашам ыштен, чыла мӧҥгысӧ вольык сомылым шкет шуктен. Школышто сайын тунемын. Кызыт авам сулен налме канышыште гынат,  пашам ышта. Самырык пагыт гычак верысе колхозышто бухгалтерлан тыршен, кызыт тудо тӱҥ бухгалтерын алмаштышыже.

Кажне ийын мӧҥгӧ портылмеке ужам: шинча йырже куптыр-влак шукемыт. Мый кажне куптыржо дене кугешнем. Авам моткоч неле самырык пагытым илен лекше да моткоч пашаче, шотан ӱдырамаш. Тачысе кечын тудым пиалан айдемылан шотлаш лиеш, шонем.  Мо кӱлеш ялыште  чыла уло. Волгыдо кугу пӧрт, шке сад-пакча, монча, пӧртышкӧ йӱштӧ ден шокшо вӱд пура, канализацийымат ыштыме.

Йоча ден уныка-влак тудым йӧратат, пагалат. Чӱчкыдын унала мият.

Илыш корнетым журналистике дене кылдаш шонымаш лийын?

–  Журналистикыш мый шоныдымын логалынам. Ялыште ондак интернет лийын огыл, илыш нерген шот дене нимом пален огынал: могай специальность, профессий-влак улыт, кушто тунемаш лиеш? Авамын мутшым колыштын, доктор лияш шоненам. Медициным, биологийым мӧҥгыштӧ чот шымленам, тачат тиде сфере гыч шуко шарнем. Вара марий литератур дене регионысо олимпиадыште кумшо верым налынам. Туныктышем-влак Марий кугыжаныш университетысе журналистике пӧлкаш тунемаш каяш темлышт. Вигак умылышым: тиде паша – ӱмыр мучкылан. Тачат мый дечем профессий нерген йодыт.  Кугешнен вашештем – журналист улам.
Армийыште улам гынат, яра жапыште журналистике паша деч ӧрдыжтӧ ом шого, военный газетлашке статьям колтедем, тыгак прозым возем.

– Журналист паша тылат лишыл гынат, илышетым армий дене кылденат. Кузе тушко логалынат?

– 2011 ийыште мый университетым тунем пытаренамат, военкомат гыч йыҥгырташ тӱҥальыч. «Выпускнойыш ит кай, тыйым присяге вуча», – ойлат.  Мый манам: «Кеч погынашыже жапым пуыза». «Армий тылат чыла пуа. Тол таче кастенак, уке гын шке миена, мемнан кидна кужу», – вашештышт мылам. Мый писын куржталам гынат, выпускнойыш ыжым логал – армийыш логальым, тачат тушто улам.

Шукерте огыл йолташет-влак коклаште куан увер шарлыш: икымше гана ача лийынат. Икшывет шочмо дене илышет вашталтын?

– Вашталтын. Чыла яра жапем Платон эргымлан пӧлеклем. Теҥгече марла кутыраш туныкташ тӧчышым, але нимогай йылме денат ынеж ойло. Мый кызыт кажне кечын, кажне шагат йоча верч тургыжланем. Кунам вара, шонем, тиде тургыжланымаш пыта? Вара умылышым – нигунам. Авана-влак лач тыге ӱмыр мучко мемнан кажне ошкылна верч тургыжланат.

Йоча годымак мый шканем каласенам: икшывем-влакым вес семын ончаш тӱҥалам. Нуно пашам йӧратыше лийыт. Ешыште нигунам вурседылмашым огыт кол, йӱшӧ ачам нигунам огыт уж. Чыла, мом мый шке тунемынам, эргымлан туныктем, мо дене полшен кертам – полшем, но шкаланже корным тудо шке тошкаш тӱҥалеш. Пелашем руш гынат, эргына марий улмыжым огеш мондо.

Кызыт Таджикистаныште илет. Марла чӱчкыдын кутыраш логалеш?

– Таджикистаныште шуко марий рвезе служитла, сандене марла чӱчкыдын кутырем. Мо оҥайже, Йошкар-Олаште марий-влак дене эше рушла кутырен кертам гын, Таджикистаныште– марла гына. Кузе ава дене изи годсек марла тунемалтын ойлаш – лач тугак.

Икана Морко район Кулеял ял гыч Максим Фёдоров дене Душанбе олаште войсковой частьыште КПП гоч кайымына годым ошалге палыдыме шоляш мемнам КПП-ште тергаш тӱҥалын. Ме тудым марла вурсен налынна, шонышна, ок умыло.  А тудыжо манеш: «Мыят марий улам». Шернур вел улмаш.

Вадим, тыйым ме радиовӱдышӧ Санюн Вадик лӱм дене гына огыл, тыгак мурызо семынат палена. Икмыняр мурылан семым шкеак возенат. Кузе сем шочеш?

 – Марий муро уло тӱнясе калык-влакын мурышт дене пырля тӱнямбал семыш ушна. Сем эре мемнан дене пырля. Ме тудым вӱд толкынышто, мардеж пуалмаште, пушеҥге тайналтмаште колына. Сем ойго годым, весела годым, шкет улмо годым вуйыштына пӧрдеш. Семым шонен лукташ ок лий. Тудо уло, тудо эре лийын. Ме тудым муын гына кертына. Южо почеламутлан сем шке пижеш. Тыгодым тудо кажнылан чонышко возеш. А кунам чоным петырен, шке шонен шинчет – тыгай мурым нигӧ шарненат огеш код.

Гитар дене шоктыметым палена.  Эше могай семӱзгар дене шоктет?

– Пианино, шиялтыш, баян, тӱрвӧ гармошко, аккордеон. Чыла нине семӱзгар дене шокташ шкеак тунемынам. Кызыт электрогитар дене жапын-жапын южым чытырыктем.

– Ончыкыжым могай элыште илаш шонет?

– Кушко илыш конда, кӧ пала? Кумыл уло Европыш илаш каяш, но 30 ияш тушко айда-лийже от кай – еш ответственностьлан туныкта.