Ах, пӱртӱс, кандарет да эмлет

Кочса, таза лийза

Пӱртӱс одарланыме жап кажнылан куаным конда, илыш вийым ешара, шӱм-чоным паремда. Ты пагытыште пӱртӱс лоҥгашке лектын коштмыда годым тӱткырак лийза. Мемнан йыр тынар пайдале кушкыл-влак шочыт! Ме тӱрлӧ эмшудым палена, нуным погена, телылан коштен ямдылена. Но коштымо шудо ден свежа шудым таҥастараш ок лий.

Владимир Шамиев 1996 ий годсек тӱрлӧ кушкылым, шудым пога, мӱкшым онча, шенжын фермер озанлыкше уло. Башкортостан республик Мишкан районысо Измарий ялын шочшыжо изи годсек пӱртӱсыштӧ кошташ йӧратен. Аваже тӱрлӧ кушкыл-влак да нунын моткоч пайдале улмышт нерген ятыр каласкален.

Кочкаш йӧрышӧ кушкыл-влак шотышто Владимир Шайдолинович  тыгерак мане:

Айдеме эре пӱртӱс лоҥгаште илен, тӱрлӧ шудым кочкын. Сар жапыште калык тидлан кӧра илыше кодын, манаш лиеш. Адакшым тушто организмлан чыла пайдале вещества-влак улыт. Кочшаш кушкыл-влакым телыланат кошташ лиеш. Лиеш веле огыл, кӱлеш. Тазалык эн шерге. Тудым аралаш мыланна мо мешая? Ятыр кушкылжым эҥгек лийдымын лӱдде кочкаш лиеш. Лач нужым чылалан кочкаш ок йӧрӧ. Тудо вӱрым нугыдемда.

 

Нуж (почкалтыш, аярнуж)

Шошым мланде почылтеш веле – тиде чулым кушкыл тыманмеш нарашта лышташлажым шаралта. Лач ты пагытыште нужым погыман да кочкыш-йӧрым ямдылымаште кучылтман. Нуж шӱр пеш тамле. А лышташым шокшо вӱд дене когартен, салатым ышташ гын, организмлан пайдале витамин-влак лийыт. Нуж вургым шопыктарен кочкыт, а ты кушкыл дене ямдылыме сокым пайдале настойко семын йӱыт. Нуж белоклан (протеинлан), каротинлан поян. 20 грамм лышташыште организмлан ик суткалан ситыше С витамин уло.

Нужым мясорубко полшымо дене тыгыдемден, ковышта семынак шопыктараш лиеш. Кешыр, олма, пӧчыж дене пырля ма, але приправе дене… Кузе йӧратеда, туге. А свежа кушкылым морозильникыш пыштеда гын, тамле шӱрым я салатым телымат кочкын кертыда.

 

Кочывуч (кӱртньывуч, марьявыч, серний)

Тиде кушкылым вӱдыжгырак олыкышто, чодыра аланыште ужаш лиеш. Икымше ийын лышташым пога, кокымшо ийын нарынче пеледыш дене пеледеш. Мӱкшлан – мӱйым погаш келшыше пеледыш, а мыланна – кочкаш йӧрышӧ пайдале шудо. Кушкылым нӧргыж годым тӱжвал комжым эрыктен кочман, лышташыжым салатыш ешараш келшен толеш. Нӧргӧ кушкылын вожшымат крен семынак кочкаш лиеш.

Кочывучышто С витамин, организмлан кӱлешан кислота ден микроэлемент-влак (марганец, фосфор, калий, бор, кӱртньӧ да молат) улыт. Горчичный эфирный ӱйлан кӧра кочывуч кочо таман, редисым ушештара. Кугу давлений годым кочкаш темлалтеш, капилярым да вӱргорным пеҥгыдемда. Тыгак цинга чер деч арала, сӧсаным пытара. 2 ияш деч изирак йочалан пукшаш огыт темле.

«Пайда» салат

Кӱлыт: 4 пареҥге, 1 муно, 40 г кочывуч (вурго), 4 редис, 2 свежа кияр, 10 г петрушко, шинчал, майонез.

Пареҥге ден муным шолтыман. Чыла падыштен, майонез дене варыман.

 

Мамыквуй (шӧршудо, мамыкшудо, понаршудо, поранвуй, пунвуйшудо, шергашшудо)

Шошо толмо дене олык мучко изи кече-влак пеледалтыт.  Тиде – мамыквуй. Йоча-влак ты пеледыш дене вуйшӱдышым пидыт, а озавате-влак вареньым але «мӱйым» ямдылат. Шӧршудын вожшымат эм семын кучылтыт. Пеледыш дене чайым ыштен йӱаш лиеш, а лышташ ден вургым – кочкаш. Ты кушкыл организмыште вещества-влакын обменыштым, мокшын пашажым саемда, шолорам эрыкта. Пӱйым да лулегым пеҥгыдемдаш полша. Лышташысе сокышто кальций, магний, натрий, кӱртньӧ вещества-влак улыт.

Мамыквуй лышташым кочмо але салатыш пыштыме деч ончыч, тусо рӱдӧ «шӱртым» кораҥдаш гын, кочо там пыта. Тудым пытарашлан лышташым шинчалтыме вӱдышто пел шагат шинчыкташ лиеш, но тыгодым пайдале вещества-влак икмыняр йомыт.

Язве, гиперацидный гастрит але шолора чер-влак годым мамыквуйым шекланен кочман.

Шӧршудо кофе

Кушкылын вожшым мушкын коштыман, чевергымеш жаритлыман да кофемолко гоч колтыман да тыглай кофе семынак йӱман.

 

Мачывуч (анисшудо, каламбыр, шорыкпоч, чаҥавуч, комбыйол, котивыч)

Мачывуч зонтичный кушкыл-влак тӱшкашке пура. Олыкышто, корно воктене шочеш. Ош пеледыш дене пеледеш. Шукын тудын нӧшмыжым погат, приправе семын кучылтыт. Мачывуч нӧшмын пайдаже моткоч кугу, но шагалын палат: тудын лышташыжым, вургыжым кочкаш лиеш. Ты кушкыл кешыр шудо гайрак коеш. Пеледмыж деч ончыч, нӧргымак, лышташыжым эрыктен кочман.

Мачвуч шудышто кверцетин флавоноид-влак, кемпферол ден изорамнетин вещества-влак улыт. Вожыштыжо С витамин ден углевод улыт.

«Ужар» салат:

Нӧргӧ мачывучын лышташыжым эрыктен, вургыжым тыгыдемдыман. Ӱмбал але оливке ӱй дене варен кочман. Петрушкым ешараш лиеш.

Серетан (серетанпуч, серетаншудо, шишлудо)

Зонтичный-влак тӱшкашке пурышо эше ик кушкыл. Тудо чыла вере шочеш, вашке кушкеш да шарла. Нӧргӧ серетаным кеч-могай салатыш ешарен але тугак кочкаш лиеш. Тудо кешыр таман. Тудым изин-изин, но чӱчкыдын кочмеке, организмыште холестерин шагалемеш, иммунитет пеҥгыдемеш. Серетан пуалмым чара, онкологий чер ваштареш шога, пагар ден шолоран пашаштым саемда. Ятыр моло кушкыл семынак С витаминлан поян, магний, марганец, калий да моло вещества-влак улыт.

Моло кушкыл-влак дене таҥастарымаште серетаным чыла еҥлан кочкаш лиеш, чарымаш-влак уке улыт. Шудым жапын-жапын солаш гын, йӱштӧ толмеш нӧргӧ саскам кочкаш кертыда.

Телылан серетаным ковышта семын шопыктараш лиеш. Шыжым кӱнчен лукмо вожшо гыч настойкым ыштат.

«Тамле» шыл:

Изирак шыл моклака-влакым, ложашеш варалтен, шоган дене пырля жаритлыман. Вӱдым ешарыман да изи тулеш тушитлыман. Серетаным, тыгыдын пӱчкеден, шылыш ешарыман. Шыл кӱын шумо деч ончыч шинчалым, специйым шавалтыман, шинчаланшудым падыштен ешарыман.

(Умбакыже лиеш)