Тамак – аяр. Тудын тÿрлö моло видше-влакат (сигар, кальян, трубка, никотинан жвачке, ÿпшынчмö вартыш да тулеч моло) тазалыкым локтылмо шотышто нимынярат огыт ойыртемалт. Чылан палат: тамак организмлан эҥгекым ышта. Но садак тудын дене варныше-влак шупшмым эреж годым кудалтен огыт керт. Тидлан ятыр амал уло. Эн кумдан шарлышылан «аҥыртылмашым» шотлаш лиеш. Аҥыртылмаш-влаклан кöра айдеме ондалалтеш да тамакым шупшмым чарнаш лÿдеш.
- Тамак шупшмаш – привычке веле. Кунам шонем, тунам тудын деч утлен кертам.
Такшым гын привычке манме койыш пеш вашке черыш савырнен кертеш, тунемалтеш. Тамак айдемым психологий могырым веле огыл, физическиат «кушкыжеш». Тунам вара тамакым «кеч-кунам» шуаш нигузе ок лий. Вара шупшмым чарнаш веле огыл, тыгак «тамак чер» деч эмлалташ кÿлеш. Статистике ончыкта: лу еҥ гыч индешынже осал койышышт деч медицине полыш деч посна утлен огыт керт.
- Тамак шупшмо стрессым кораҥда, нервым луштара. Кунам чыла сай лиеш, тунам кудалтем.
А те шоналтенда, молан те тургыжланеда? Але вара тамак шупшмаш тыланда пашаште але ешыште лийше стрессым сеҥаш полша? Ала содыки те черетан «порций» тамакда пытымылан кöра тынар тургыжланеда?
Шымлызе-влак тамак шупшмаш стресс ваштареш кучедалаш полша манме ойым чынлан огыт шотло. Мöҥгешла, ты койыш айдемым шыде койышаныш савыра. Шукыж годым сырыме кумыл черетан тамакым шупшаш шонымашлан кöра лектеш. Тамакым шупшшо-влак утларак тургыжланыше, депрессий койышан улыт. Мыняр шуко жап шупшыт, тунар чот шыдешкыше лийыт, нервышт локтылалтеш. А илышыште вашлиялтше нелылыкым чыташ манын, пеҥгыде нерван да сай тазалыкан лийман.
- Тамак шупшмо сайын шонкалаш полша, пашалан кумылаҥда.
Чынжым гын, мöҥгешла. Черетан тамакым шупшаш йöн укелан кöра айдеме раш шонен да нимом шот дене ыштен огеш керт. Тамак шикшын шодыш логалмыжлан кöра вÿргорно локтылалтеш, вÿр удан коштеш. Поснак вуй дене кылдалтше вÿргорно эмгана, садлан вуйыш кислород шагал логалеш. Ты амал дене шонкален моштымо вий-куат начарештеш.
- Шупшмем чарнем ыле, но тырлаш лÿдам.
Кап-кылда уто нелытым погаш «йöратыше» огыл гын, лÿдаш нимолан. Коя тыланда тыгакат пеш вашке пижеш гын, тамак ок утаре. Аярым шупшмым чарнымылан кöра, мöҥгешла, тазалыкдам шотыш кондаш лиеш. Вет никотин организмыште вещества-влакын вашталтмыштым локтылеш, тидыжак – уто нелыт погынымын амалже. Тылеч посна тамак шупшмо дене коваштысе клеткылашке вÿр миен ок шу, тидлан кöра целлюлит налеш.
- Мый «куштылго» тамакым веле шупшам.
Эҥгекым ыштыдыме тамак уке! Аяр куштылго але неле лийын кертеш мо? Вет тудо садак аяр. Тылеч посна шукыж годым шупшшо еҥ тыгай тамакым «пеҥгыдырак» деч чÿчкыдынрак шупшеш, тыге организмын йодмо «нормыжым» тема.
- Тамак эҥгекым ышта дыр, но мылам огыл.
Тазалык улмыж годым ок кой. Чер-влак 10-15 ий дене тамакым тÿргымеке веле «лекташ» тÿҥалыт. Самырык годым икмыняр жап гыч йочам ыштен кертдыме лиям, шÿм чер дене орланаш тÿҥалам але рак дене колен кертам манын, нигö ок шоналте. Ончыкылык умбалне шонеда, тушко эше тора? Илыш ончыкта: кугурак ийготан-влак кынервуйым пеш пурлаш тыршат, но огеш лий.
- Мÿшкыран годым тамак шупшмым кудалташ ок лий – йочалан сай огыл…
Тидыже, очыни, эн шучко шонымаш. Ӱдырамаш шке тазалыкым лунчырта лийже, но шочдымо айдемым аяртымыже – преступлений дене икте. Шочдымо айдеме кузе аралалтын кертеш, шоналтыза… Никотин азалан авагудышто шот дене кушкаш, вияҥаш ок пу, тудын коргö ÿзгарже-влакым локтылеш. Чыла тиде йочан уло илышыжым лунчырта. Эҥгек южгунам йочан шочмекыже вик ок шижалт гынат, кугу лиймыже семын чер-влак шкешт нерген палдараш тÿҥалыт.
- Тамак аяр огыл. Йырваш юж садак амыргыше. Шÿлыманат огыл вара…
Кугурак олалаште юж, чынжымак, яндар огыл. Но тамакым шупшмылан кöра шодо кок пачаш шукырак лавырам пога. Тидыже аллергийлан, астмылан, моло шодо черлан вияҥаш полша, ракым «ылыжтен» кертеш. Молан манаш гын тамак шупшмо дене шодышто юж начар коштеш, кöргö тазыла локтылалтеш.
- Мый тамакым шукертак шупшам, садлан кудалтымем дене нимо ок вашталт.
Тамакым шупшмым чарнымеке, сай вашталтыш-влак вигак лийыт:
- 20 минут гыч давлений ден кидшер тöрланат, кидыште да йолышто вÿр уэш сайын кошташ тÿҥалеш;
- 8 шагат гыч вÿрысö кислород шукемеш, шÿм приступ лийын кертме состояний йомеш;
- 24 шагат гыч организм гыч углеродын окисьше йомеш, шодо гыч тазыла лекташ тÿҥалеш;
- 48 шагат гыч умша там да нерÿпш уэш саемыт, капкылыште шикш пуш йомеш;
- 3 тылзе гыч шодын пашаже саемеш, шÿлаш куштылго лиеш, кокыртыш эрта, пÿй ошемеш;
- 5 ий гыч умшагöргыштö рак лийын кертме 50%-лан шагалемеш;
- 15-20 ий гыч шодо тамак шупшдымо еҥын гаяк лиеш.
Шарныза, тамакым шупшмым чарнаш нигунам вараш огыда код. Ты шучко койыш деч утлаш куштылго огыл, но лиеш. Тендан тазалыкда – шке кидыштыда. Шоналтыза, кöлан тудо кÿлеш?
Шÿмем тетла ок коршто
«Тамакым икымше гана 11-ше классыште тунеммем годым тамлен онченам. Ӱдыр-влак шупшыныт да мыламат оҥайын чучын. Тылеч вара кажне гана пырля погынымо годым шикшым луктынна. Веселан чучын. Тунам ты «весела» койыш «пижын шинчеш» манын, шоналтенат омыл. Жап эртыме семын тамакым шкеак наледаш тÿҥальым. Ончыч йыштак, вара палыме-влак ончылнат шупшаш тÿҥальым. «Шупшат мо?» öрын йодшо-влаклан «Уке, южгунам модам веле» манын вашештенам. Модыш гыч лодыш лиеш, маныт. Лу ий наре эртымеке, кидышкем черетан тамакым кучен, шканем йодышым пуышым: модам але тÿргем? Мый тамак деч посна чытен ом керт манын шижынам. Но мом ышташ, умылен омыл. Вет ик-кок кече чытымеке, кид уэш саде сымыстарыше аярым кычалын…
Жап эртыме семын тазалык начарештмым шижым. Шинча пÿсылык йомо, пÿй локтылалташ тÿҥале. Шÿм тураште чÿчкыдын кермым шижынам, вуй эре корштен. Кас еда вуйышто ала-могай шургымаш шоктен, чÿчкыдын кокыртыш чер дене йöсланенам да т.м. Шÿм шотышто тергымашымат эрташ логале. «Керыш»-влакын молан лиедымыштым врач умылтарен ыш сеҥе, амал тÿрлö лийын кертеш, мане. Но мыйым чыла тиде лÿдыктен. Кенета тамакым шупшмым кудалташ шонен пыштышым. Эн ончычак кевытыште тамак пачкым налмым чарнышым. Тиде оксам погаш тÿҥальым. Паледа, тиде шкешотан модыш гай, моткоч оҥай. Вара ончыч тамак шупшмо жапым вес сомыл дене алмашташ тÿҥальым. Мутлан, кечышудым кочкаш, олмам (але вес фруктым) пурлаш, зарядкым ышташ, эсогыл сÿретлаш лиеш. Мо тыланда келша, тудым ыштыман, но пайдалым.
Мо оҥайже, ик-кок арня гыч вуем корштымым чарныш. А ик-кок тылзе эртымеке, шÿм тураште коржмо мондалте. Ынде пел ий утла тамакым ом шупш. Тазалык шотышто ойыртемым чотак шижам. Каплан куштылго. Шÿргыштö чÿнча-влак лектедымым чарненыт, коваштем моткоч ару. Теве молан нуно шочыныт улмаш. Ончыч нер кöргыштö эре ала-могай нарынче да вÿран моклака-влак погынат ыле. Кызыт тыгай йöршеш уке. Амалже адакат раш. Йолташ-влак ончыч койышланем манын воштылыт ыле, кызыт тунемыныт. Пелашемат мыйын почеш шукерте огыл тамакым шупшмым кудалтыш.
А эн чот мыйым паледа мо öрыктарыш? Шукерте огыл копилкем ястарышым. Тушто пел ий жапыште 20 380 теҥге погынен!
Светлана Кравцова, Йошкар-Ола.
Росстатын 2019 ийысе данныйже почеш элыштына ий еда 15 ияш деч кугурак ийготан 22% наре пöръеҥ ден ÿдырамаш тамакым шупшыт. 10 % еҥ уда койыш деч утлен кертын. Российыште илыше 62,8% еҥ тамакым нигунам шупшын омыл манан палдарен.
Тамакым эн чот Чукоткышто илыше-влак шупшыт (48% ). Кокымшо верыште – Магадан область (41%), кумшышто – Еврейский АО (36%). Эн шагал шупшшо-влак Чечняште (2%), Ингушетийыште (5%), Дагестаныште (9%) илат.
Материалым Республикысе наркологий диспансерын полшымыж дене ямдылыме.
Наркодиспансерын адресше:
Йошкар_ола, Комсомольский урем, 81-ше номеран пöрт.
Телефон: 8(8362) 45-21-63, 42-32-36